Znaczenie zgody pacjenta dla kwestii legalności czynności leczniczych
Zabieg leczniczy przeprowadzony bez zgody pacjenta stanowi w większości przypadków zamach na jego wolność. Należy pamiętać, że udzielona zgoda musi być prawnie relewantna tj. pacjent musi zostać poinformowany w sposób szczegółowy o swym stanie zdrowia, o przewidywanych rezultatach zabiegu, w tym o ryzyku łączącym się z jego przeprowadzeniem. Pacjent musi wyrazić zgodę w sposób świadomy i wolny od wszelkich nacisków, jak również zabieg, na który wyraża zgodę musi być zgodny z prawem i zasadami współżycia społecznego. W niektórych przypadkach lekarz musi podjąć działania mimo braku zgody pacjenta, a niekiedy prawo zezwala na nie wprost nawet w przypadku sprzeciwu.
Historia
W współczesnych systemach prawnych, zgoda pacjenta jest podstawowym czynnikiem decydującym o legalności działalności lekarskiej. W roku 1928 po raz pierwszy wprowadzono w Polsce wymóg uzyskania zgody pacjenta na zabieg operacyjny. Rozporządzenie prezydenta RP z 1932 r. w art. 12 stanowiło, że zgoda pacjenta jest konieczną przesłanką legalności czynności leczniczych, z wyjątkiem sytuacji, w których istnieje niebezpieczeństwo dla jego życia.
Należy stwierdzić, że zarówno w dwudziestoleciu międzywojennym, jak i po II wojnie światowej brak było przepisów prawnych, które w sposób precyzyjny regulowałyby to zagadnienie. W roku 1959 prof. Kielanowski opublikował Kodeks Etyki Lekarskiej, z którego treści wynikało, że podjęcie leczenia bez zgody chorego stanowi delikt zawodowy.
Pod rządami kodeksów karnych z 1932 r. i 1969 r., dokonanie czynności leczniczej bez zgody pacjenta kwalifikowano jako przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu lub przeciwko wolności. W żadnej z powyższych regulacji nie zawarto jednak typu czynu zabronionego, będącego odpowiednikiem art.192. kodeksu karnego z 1997 roku.
Podstawa prawna
Zgoda na zabieg leczniczy ma istotne znaczenie w świetle Konstytucji RP z 1997 r. oraz innych aktów prawa krajowego oraz międzynarodowego. Z art. 31 Konstytucji wynika m.in., że „wolność człowieka podlega ochronie prawnej”. Ponadto, każdy ma prawo do poszanowania jego wolności i praw oraz nie może być zmuszany do czynienia rzeczy przez prawo mu nie nakazanych. Z kolei art. 41 Ustawy Zasadniczej stanowi, że „każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą”, a „pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie”.
Należy stwierdzić, że respektowanie wymogu uzyskania zgody na zabieg odpowiada realizacji fundamentalnego prawa do samostanowienia każdej jednostki. W prawie międzynarodowym, problematyką zgody pacjenta zajmuje się Konwencja Rady Europy o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec Zastosowań Biologii i Medycyny (tzw. Konwencja Bioetyczna), podpisana w Oviedo 4 czerwca 1997 roku (art. 5-9). W polskim systemie prawnym prawo pacjenta do wyrażenia zgody na leczenie zostało zapisane również w art.19 ust.1 pkt. 3 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej z 30 sierpnia 1991 roku.
Natomiast art. 32 ust.1 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty z 5 grudnia 1996 r. stanowi, że „lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, po wyrażeniu zgody pacjenta”. Ponadto, art. 15 zd. 1 Kodeksu Etyki Lekarskiej (dalej: KEL) stanowi, że „postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze wymaga zgody pacjenta”.
Przeprowadzenie zabiegu bez zgody pacjenta stanowi przestępstwo określone w art. 192 k.k. Można je popełnić tylko umyślnie (zarówno z zamiarem bezpośrednim jak i ewentualnym). Jest to przestępstwo formalne, a przedmiotem ochrony jest tu autonomia pacjenta wobec zabiegów leczniczych. Przestępstwo z art.192 jest ponadto przestępstwem powszechnym, ponieważ może się go dopuścić również osoba nie posiadająca uprawnień do wykonywania działalności lekarskiej. W takim przypadku zachodzić będzie zbieg pomiędzy wykroczeniem uregulowanym w art. 58 ust. 1 lub ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, a art. 192 ust. 1 kodeksu karnego.
Gdy zabieg był przeprowadzony w sposób sprzeczny z zasadami lege artis, art. 192 ust.1 k.k. może pozostawać w zbiegu właściwym z przestępstwami uregulowanymi w rozdziale XIX kodeksu karnego. Przestępstwo to ścigane jest na wniosek pacjenta, na którym dokonano czynności leczniczej bez jego zgody (art.192 ust. 2 k.k.).
Na gruncie art. 192. k.k. za zabieg leczniczy uznawane są rutynowe świadczenia medyczne oraz eksperymenty medyczny (o charakterze leczniczym, jak również badawczym). Chodzi więc o wszelkie czynności terapeutyczne oraz czynności nie mające takiego charakteru. Przy czym nie ma znaczenia ,na jakim etapie są one podejmowane - podczas postępowania diagnostycznego, terapii, rehabilitacji, czy w ramach działań profilaktycznych. W wskazanej definicji, zabieg leczniczy pojmowany jest dość szeroko.
Charakter prawny zgody oraz przesłanki jej skuteczności
Zgoda pacjenta stanowi jednostronne oświadczenie woli, i z całą pewnością nie jest czynnością prawną, ponieważ może ją wyrazić również osoba ubezwłasnowolniona, która dysponuje dostatecznym rozeznaniem (art. 32. ust. 4 ustawy o zawodzie lekarza). Zgoda na zabieg może być w każdej chwili odwołana. Wynika to z art. 5. Konwencji Bioetycznej, który stanowi, że osoba zainteresowana może w każdej chwili swobodnie wycofać zgodę na zabieg.
Zgoda pacjenta jest prawnie skuteczna, gdy zostaną spełnione określone warunki. Dzielą się one na tzw. przesłanki ogólne oraz szczególne. Pierwsza grupa przesłanek ma charakter uniwersalny i odnosi się do wszelkiego rodzaju czynności leczniczych. Z kolei wymogi szczególne dotyczą określonej kategorii pacjentów np. ubezwłasnowolnionych lub zabiegów np. transplantacji organów, zabiegu przerywania ciąży, eksperymentu medycznego, operacji plastycznych itp.
Należy wyróżnić następujące przesłanki ogólne. Po pierwsze, zabieg leczniczy, na który pacjent wyraża zgodę, nie może być sprzeczny z prawem ani z zasadami współżycia społecznego. Wyrazić zgodę może jedynie osoba uprawniona do jej udzielenia w świetle ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Zasadą jest, że zgodę na zabieg może wyrazić pacjent, który jest pełnoletni, mający zdolność do świadomego wyrażenia woli oraz, który nie jest ubezwłasnowolniony (art. 32. ust. 1 ustawy o zawodzie lekarza). O skuteczności wyrażonej zgody nie decyduje formalna pełnoletniość pacjenta, lecz jego stopień rozwoju i stan psychiczny, pozwalający na udzielenie zgody ze stosownym rozeznaniem.
W niektórych przypadkach ustawa wymaga tzw. zgody zastępczej. Jeśli pacjentem jest osoba małoletnia lub niezdolna do świadomego wyrażenia zgody, to uprawniony do wyrażenia zgody jest jej przedstawiciel ustawowy. Jeżeli pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub nie można się z nim w żaden sposób porozumieć, to wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego (art. 32 ust. 2).
Interpretując art 32 ust. 2. w związku z ust. 6 tego artykułu dochodzi się do wniosku, że ustawodawca z dość niejasnych powodów zrównał sytuację osób chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo, niedysponujących dostatecznym rozeznaniem, a nie posiadających przedstawiciela ustawowego, z sytuacją chorych psychicznie i upośledzonych umysłowo, którzy posiadają odpowiednie rozeznanie, ale sprzeciwiają się określonej czynności medycznej. W obu wskazanych wyżej przypadkach o dopuszczalności przeprowadzenia zabiegu decyduje ostatecznie sąd opiekuńczy.
Zgodę na przeprowadzenie badania małoletniego lub osoby niezdolnej do świadomego wyrażenia zgody może udzielić również opiekun faktyczny (art. 32 ust. 3). Pod pojęciem opiekuna faktycznego należy rozumieć tego, kto mimo braku ustawowego obowiązku, sprawuje stałą pieczę nad osobą, która z powodu jej stanu zdrowia, stanu psychicznego lub wieku, takiej opieki wymaga (art. 31 ust. 8). Decydujące znaczenie mają tu nie „więzy krwi”, ale sytuacja faktyczna.
Zgoda kumulatywna
Ustawa przewiduje przy zaistnieniu pewnych okoliczności wymóg tzw. zgody kumulatywnej tj. obok zgody przedstawiciela ustawowego, konieczne jest uzyskanie zgody chorego. Sytuacja taka ma miejsce w następujących przypadkach - jeśli osoba ubezwłasnowolniona całkowicie posiada odpowiednie rozeznanie i jest w stanie wyrazić swą opinię odnośnie badania, to oprócz zgody jej przedstawiciela ustawowego, wymagana jest również zgoda tej osoby (art. 32 ust.4).
Obowiązek uzyskania zgody odnosi się zarówno do sytuacji, w której chorym jest ubezwłasnowolniony całkowicie, jak również ubezwłasnowolniony częściowo. Podobnie, jeśli małoletni ukończył 16 lat, to oprócz zgody jego przedstawiciela ustawowego wymagana jest również jego zgoda (art. 32 ust. 5).
Zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny, granica wieku (16 lat), od której przyznaje się pacjentowi prawo do wyrażenia zgody na określoną czynność leczniczą ustanowiono zbyt wysoko. Art. 6 ust. 2 Konwencji Bioetycznej stanowi, że podejmując działania lecznicze wobec małoletniego, należy uwzględnić jego stanowisko. Prawo do wyrażenia przez niego opinii powinno być uzależnione od wieku małoletniego oraz poziomu jego dojrzałości.
Z kolei z art. 12 Konwencji o Prawach Dziecka ONZ, wynika, że „państwa–strony zagwarantują dziecku, które ma dostateczny stopień rozeznania, prawo swobodnego wyrażania swoich poglądów na każdy interesujący je temat, z należytym uwzględnieniem wieku i stopnia dojrzałości”. Słuszny wydaje się być pogląd, zgodnie z którym granica wieku powinna stanowić jedynie kryterium pomocnicze. Nie powinno się ograniczać prawa do samostanowienia małoletniego, dysponującego odpowiednim rozeznaniem, tylko z tego powodu, że nie ukończył 16 lat.
W sytuacji, gdy małoletni, który ukończył lat 16, osoba ubezwłasnowolniona albo chora psychicznie lub upośledzona umysłowo, lecz posiadająca należyte rozeznanie, sprzeciwi się czynności medycznej, to obok zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo w braku ich zgody, konieczna jest zgoda sądu opiekuńczego (art. 32 ust. 6). Przepis ten będzie miał również zastosowanie w sytuacji, w której pacjent zgadza się na zabieg, natomiast przedstawiciel ustawowy się temu sprzeciwia (a w przypadku badania opiekun faktyczny). W takim przypadku ostateczne rozstrzygnięcie będzie należało do sądu opiekuńczego. Wydaje się również, że lekarz w pewnych przypadkach, ma prawo zwrócić się do sądu o udzielenie zgody na przeprowadzenie czynności leczniczej, gdy oba podmioty wskazane w art. 32 ust. 6 sprzeciwiają się jej dokonaniu.
Możliwość ingerencji sądu opiekuńczego, w przypadku „podwójnego” sprzeciwu jest krytykowana przez M.Safiana. Poglądu tego nie można zaakceptować, ponieważ sąd opiekuńczy powinien mieć możliwość skontrolowania czy przedstawiciel ustawowy działa dla dobra swego podopiecznego. Podejrzenie, że przedstawiciel ustawowy postępuje w sposób sprzeczny z interesem pacjenta, zachodzi zawsze, gdy lekarz uważa, że przeprowadzenie określonej czynności medycznej jest konieczne, natomiast przedstawiciel ustawowy się na to nie zgadza.
Może również zdarzyć się, że rodzice, będący przedstawicielami ustawowymi małoletniego zajmą w sprawie udzielenia zgody na zabieg odmienne stanowiska. W przypadku, gdy zachodzi konieczność przeprowadzenia czynności medycznej o podwyższonym ryzyku, a życiu lub zdrowiu pacjenta zagraża niebezpieczeństwo, konieczne jest uzyskanie zgody sądu opiekuńczego (art. 34 ust. 6). Z kolei, w przypadku pozostałych czynności medycznych, podstawa prawna udzielenia zgody przez sąd, jest kontrowersyjna. Słuszny jest pogląd, że podstawą wydania zgody zastępczej, powinien być art. 97 ust. 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Jeśli małoletni lub osoba niezdolna do świadomego wyrażenia zgody nie ma przedstawiciela ustawowego ani opiekuna faktycznego albo nie ma realnej możliwości porozumienia się z tymi osobami, to lekarz po zbadaniu tych osób, może podejmować dalsze czynności lecznicze, dopiero po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego, chyba, że ustawa stanowi inaczej (art. 32 ust. 8).
W tym przypadku, lekarz może zbadać pacjenta bez jego zgody, lecz na dokonanie innych czynności leczniczych, w tym na zalecenie stosowania leków musi wyrazić zgodę sąd. We wszystkich wskazanych przypadkach, właściwy jest sąd opiekuńczy, w którego okręgu czynności medyczne mają być przeprowadzone (art. 32 ust. 10).
Sąd opiekuńczy musi również wyrazić zgodę, gdy przedstawiciel ustawowy żąda wypisania ze szpitala chorego, wymagającego hospitalizacji. W takiej sytuacji, lekarz może odmówić wypisania pacjenta ze szpitala i powinien zawiadomić o przyczynach odmowy sąd opiekuńczy (art. 22 ust. 2 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 30 sierpnia 1991 r.).
Forma wyrażenia zgody
W zależności od rodzaju czynności leczniczej zgoda powinna być wyrażona w odpowiedniej formie. Zasadą jest, że zgoda może być wyrażona w sposób dowolny. Pacjent może ją udzielić ustnie lub przez czynności konkludentne, wskazujące na chęć poddania się przez niego proponowanym mu świadczeniom leczniczym (art. 32 ust. 7). Zgody nie stanowi natomiast brak sprzeciwu chorego ani automatyczne złożenie podpisu w historii choroby.
Ustawodawca przewidział wymóg formy szczególnej w przypadku zabiegów chirurgicznych albo metod leczniczych lub diagnostycznych, wiążących się z podwyższonym poziomem ryzyka (art. 34 ust. 1). Jeżeli chorym jest małoletni, ubezwłasnowolniony lub osoba niezdolna do świadomego wyrażenia pisemnej zgody, to konieczne jest uzyskanie zgody przedstawiciela ustawowego. Jeżeli pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub nie można się z nim w żaden sposób porozumieć, to potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego (art. 34 ust. 3).
Przepis ten budzi wątpliwości, jeżeli chodzi o pacjentów nie mających żadnego rodzaju zakłóceń psychicznych, mogących czytać, lecz z różnych względów niebędących w stanie wyrazić zgody na piśmie (np. chory ma obie ręce w gipsie). Prawo tych osób do samostanowienia nie powinno być w żaden sposób ograniczone. Ustawodawca powinien przyjąć takie samo rozwiązanie, jakie zostało wprowadzone w art. 79 kodeksu cywilnego.
Często stosowana praktyka, odbierania zgody na przeprowadzenie operacji od np. męża nieprzytomnej żony lub dorosłych dzieci pacjenta, którzy nie zostali ustanowieni przez sąd jako przedstawiciele ustawowi, nie jest zgodna z artykułem 34 ust. 3 ustawy. Przepis ten nie zezwala na udzielenie zgody przez opiekuna faktycznego.
Jeśli chorym jest osoba małoletnia, która ukończyła 16 lat, to wymagana jest również jego zgoda.(art. 34 ust.4). Choć nie wynika to wprost z ustawy, wydaje się, że jeżeli osoba ubezwłasnowolniona dysponuje odpowiednim rozeznaniem, to powinna mieć możliwość wyrażenia zgody na poddanie jej czynności medycznej określonej w art. 34 ust. 1 (o jakiej mowa w art. 32 ust. 4).
Jeśli wprowadzono wymóg zgody kumulatywnej na dokonanie świadczeń zdrowotnych, niezwiązanych z podwyższonym ryzykiem, to tym bardziej przepis art. 32 ust.4. powinien mieć zastosowanie do bardziej skomplikowanych czynności medycznych. Ponadto przepis art. 32 ust. 6 ma zastosowanie do czynności, o których mowa w art. 34 ust.1 (art. 34 ust. 5). W przypadku, gdy małoletni, ubezwłasnowolniony lub osoba niezdolna do świadomego wyrażenia zgody, z uwagi na stan zdrowia, znajduje się w położeniu grożącym utratą życia bądź ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, a przedstawiciel ustawowy nie wyraża zgody na podjęcie czynności medycznych o podwyższonym stopniu ryzyka, które są konieczne do uchylenia grożącego choremu niebezpieczeństwa, to ich wykonanie jest możliwe za zgodą sądu opiekuńczego. Lekarz ma prawo wykonać czynności lecznicze, o których wyżej mowa, bez zgody sądu opiekuńczego oraz bez zgody przedstawiciela ustawowego, jeżeli zwłoka spowodowana postępowaniem w przedmiocie uzyskania zgody sądu, niosłaby niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta (art. 34 ust. 6 i 7 zd.1.).
W powyższym przypadku, lekarz powinien skonsultować podjętą decyzję z drugim lekarzem, najlepiej tej samej specjalności, uczynić odpowiednią adnotację w dokumentacji medycznej oraz zawiadomić sąd opiekuńczy, przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. Przepis ten ma również zastosowanie do świadczeń zdrowotnych określonych w art 32 ust.1 (art. 32 ust. 7). W sytuacji, w której choremu grozi co najmniej poważne niebezpieczeństwo dla zdrowia, domniemywa się, że podmioty uprawnione do wyrażenia zgody, udzieliłby jej, gdyby wiedziały, w jakim położeniu znajduje się pacjent. Jest to przypadek stanu wyższej konieczności (art. 26 ust. 5 kodeksu karnego).
W ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ustawodawca przewidział jeszcze jedną sytuację, w której zachodzi stan wyższej konieczności. Przeprowadzenie badania lub udzielenie innego świadczenia zdrowotnego jest dopuszczalne bez zgody pacjenta, gdy potrzebuje on niezwłocznej pomocy lekarskiej, z powodu jego stanu zdrowia lub wieku nie może sam wyrazić zgody, a porozumienie się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym jest niemożliwe (art. 33 ust. 1). Podobnie jak w przypadku opisanym w art. 34 ust. 7., lekarz ma obowiązek skonsultowania swej decyzji o podjęciu czynności leczniczych z innym lekarzem oraz musi odnotować zaistniałe okoliczności w dokumentacji medycznej (art. 33 ust. 2 i 3).
Prawo pacjenta do informacji
Zgoda powinna być wynikiem nieskrępowanej woli pacjenta, który został należycie poinformowany o niebezpieczeństwie i korzyściach związanych z zabiegiem. Przede wszystkim nie może być udzielona pod wpływem przymusu, groźby, błędu lub przez osobę, której stan psychiczny na to nie pozwala.
Lekarz jest zobowiązany udzielić pacjentowi lub jego przedstawicielowi ustawowemu informacji, na podstawie której osoby te będą mogły wyrazić świadomą zgodę na zabieg (art. 31 w związku z art. 34 ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty). Informacja powinna być przekazana w przystępnej formie, dostosowanej do możliwości intelektualnych i stopnia rozwoju pacjenta. Lekarz nie powinien używać podczas rozmowy z pacjentem hermetycznego języka specjalistycznego, który może się okazać dla niego niezrozumiały.
Pacjent powinien zostać poinformowany o swoim stanie zdrowia, postawionej diagnozie, rokowaniach, o alternatywnych sposobach leczenia oraz o ryzyku i korzyściach łączących się z ich zastosowaniem. Pacjent powinien być świadomy znaczenia i celu podejmowanych czynności medycznych. Określając stopień ryzyka poszczególnych zabiegów, należy mieć na uwadze właściwości osobnicze chorego (np. wiek, wycieńczenie organizmu itp.).
Informacja powinna określać wszelkie możliwe alternatywne metody leczenia. Powinno się również jasno określić, kto ma pierwszeństwo w dostępie do nowocześniejszych metod leczenia i w oparciu, o jakie kryteria.
Jeżeli pacjent nie ma ukończonych 16 lat, jest nieprzytomny lub niezdolny do zrozumienia znaczenia informacji, należy poinformować przedstawiciela ustawowego, a gdy porozumienie się z nim jest niemożliwe, to opiekuna faktycznego (tzw. informacja zastępcza). Ponadto, informacji można udzielić wyłącznie osobom wskazanym przez pacjenta. W przeciwnym razie lekarz może odpowiadać za naruszenie tajemnicy zawodowej.
Powinno się również poinformować małoletniego, który nie ukończył 16 lat, lecz w formie i zakresie niezbędnym do prawidłowego przeprowadzenia czynności medycznych. Chory może oświadczyć, że nie chce, aby go informowano o stanie jego zdrowia, ma również prawo do zadawania pytań oraz wglądu w dokumentację medyczną. Tylko w jednym przypadku prawo do informacji pacjenta może ulec ograniczeniu. Ma to miejsce wtedy, gdy rokowania dla pacjenta są niepomyślne i uświadomienie mu rzeczywistego stanu rzeczy, mogło by jedynie pogorszyć jego stan zdrowia. W takiej sytuacji lepiej przemilczeć pewne fakty, niż wywołać u pacjenta niepotrzebny wstrząs psychiczny. Jednak, gdy pacjent zażąda, aby udzielono mu pełnej informacji, lekarz ma obowiązek to uczynić.
Rozszerzenie zakresu zabiegu
W praktyce może pojawić się problem dotyczące tego, co powinien uczynić lekarz, jeśli podczas przeprowadzania zabiegu okaże się, że konieczne jest rozszerzenie jego zakresu, a nie ma możliwości uzyskania natychmiastowej zgody pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego. Z art. 35 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty wynika, że lekarz ma prawo, bez tej zgody, zmienić zakres zabiegu, czynności diagnostycznej lub innej czynności medycznej w sytuacji, w której zachodzi niebezpieczeństwo dla życia pacjenta, grozi mu ciężki uszczerbek na zdrowiu lub ciężki rozstrój zdrowia i w związku z tym konieczne jest natychmiastowe przeprowadzenie tych czynności. Lekarz, w miarę możliwości, powinien zasięgnąć opinii drugiego lekarza, najlepiej tej samej specjalności, uczynić odpowiednią adnotację w dokumentacji lekarskiej oraz powiadomić o zaistniałej sytuacji pacjenta, przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego albo sąd opiekuńczy (art. 35 ust. 1 zd.2 oraz ust. 2).
Rozszerzenie badań laboratoryjnych
Zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie, wiele kontrowersji wiąże się z pytaniem, czy dopuszczalne jest rozszerzenie badań laboratoryjnych w kierunku, na który pacjent nie wyraził zgody? Na przykład czy można przeprowadzić badania na nosicielstwo wirusa HIV, gdy pobrano od pacjenta krew w zupełnie innym celu? Wydaje się, że jeżeli pobrano od pacjenta, za jego zgodą, próbkę materiału biologicznego (np. wycinek skóry) w celu ustalenia diagnozy, to można prowadzić badania pod różnym kątem. Ważne jest, aby prowadzone badania laboratoryjne miały wyłącznie cel leczniczy. Pacjent nie może się godzić tylko na dokonanie niektórych rozpoznań. Inaczej przedstawia się sytuacja, gdy diagnoza została już postawiona. Pobrane od pacjenta próbki, mogą być badane jedynie w celu ustalenia, jaką terapię należy zastosować i muszą mieć związek wyłącznie ze schorzeniem, które zostało już wcześniej stwierdzone.
Przymus leczenia
Polski ustawodawca przewidział pewne sytuacje, w których postępowanie lekarza jest zgodne z prawem, choć podejmowane „bez zgody” pacjenta. Chodzi tu o przypadki tzw. przymusu leczenia. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego w art. 22 oraz art. 23 ust. 1 przewiduje możliwość przyjęcia chorego do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody. Podobnie art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomani, przewiduje możliwość przymusowego skierowania uzależnionego małoletniego na leczenie lub rehabilitację. Z kolei w ustawie z dnia 26 pażdziernika 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, uregulowano możliwość nałożenia przez sąd obowiązku, poddania się leczeniu odwykowemu (art. 26, art. 24 oraz art. 37).
Podsumowanie
Zasadą jest, że jeżeli czynność medyczna, podjęta w celu leczniczym i zgodnie z zasadami wiedzy medycznej, przeprowadzona bez zgody podmiotów uprawnionych do jej wyrażenia stanowi zawsze zamach na wolność człowieka. Nawet jeżeli zakończyłaby się powodzeniem, w grę będzie wchodzić odpowiedzialność karna z art.192 ust. 1 k.k., o ile pacjent złoży wniosek, o którym mowa w ust. 2. Jeżeli lekarz dokonał ponadto czynność medyczną w sposób sprzeczny z zasadami lege artis, to art.192 ust. 1 będzie pozostawał w rzeczywistym zbiegu z przestępstwem przeciwko życiu lub zdrowiu.
Na zakończenie należy dodać, że inaczej kształtuje się odpowiedzialność w przypadku czynności medycznych o charakterze nieterapeutycznym, ponieważ bezprawność tych czynności oparta jest o konstrukcję kontratypu, którego jednym ze znamion jest zgoda pacjenta.
Beata Broniewicz
TreĂĹÄĹ:
Przypadek zgody pacjenta nie jest sytuacją kontratypową. Zak ...