Komentarz do dokumentu: Zasady dziedziczenia ustawowego (Orzeczenia)
Autor: Joanna Farengolm Data dodania: 2009-03-02 14:38:29
W dniu 4 września 2007 roku Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu z udziałem sądu przedstawiającego pytanie prawne, tj. Sądu Rejonowego dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego udzielił odpowiedzi na następujące pytanie:
- czy art. 935 § 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego w sytuacji, gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 i 2, art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Stan faktyczny
W dniu 12 marca 2006 r. zmarł Zenon S., bezdzietny kawaler, jedynak. Rodzice spadkodawcy zmarli - ojciec w 1993 r., a matka w 1996 r., nie dożywając otwarcia spadku. Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Otwarcia spadku dożyli natomiast jego krewni ze strony matki, dwie ciotki – siostry matki oraz dwaj wujowie – bracia matki.
Stan prawny
Zgodnie z artykułami 931-940 k.c. do kręgu spadkobierców ustawowych zalicza się: współmałżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwo i gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Art. 935 § 3 zdanie pierwsze kodeksu cywilnego przewiduje, że gmina, w której ostatnio zamieszkiwał spadkodawca, nabywa spadek w wypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z mocy ustawy.
Art. 18, art. 47 i art. 71 ust. 1 Konstytucji konkretyzują pojęcie rodziny oraz stosunek do niej Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 18 Konstytucji RP małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej, dwa następne artykuły stanowią odpowiednio, iż „każdy ma prawo do ochrony prawnej swego życia prywatnego, rodzinnego (…)” oraz , że „Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny” .
Art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji formułuje zasadę równości wobec prawa wszystkich obywateli. Chodzi tu o zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny zarówno w życiu politycznym, społecznym jak i gospodarczym.
Następnymi przepisami powołanymi w pytaniu są art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji, w których mowa o prawie do własności i dziedziczenia każdego obywatela oraz o ochronie prawnej udzielanej przez państwo polskie.
Jedyne ograniczenia w tym przedmiocie uregulowane są w art. 31 ust. 3 Konstytucji, który stanowi, iż mogą być one zastosowane jedynie „gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób”. Jednak nie mogą one ingerować w istotę tych praw i wolności.
Ostatnim przepisem Konstytucji RP powołanym w powyższym pytaniem prawnym jest art. 2 wyrażający zasadę sprawiedliwości społecznej.
Orzeczenie
Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż „art. 935 § 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 38 ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.”
Sąd Rejonowy podważa konstytucyjność pominięcia w katalogu powołanych do dziedziczenia z ustawy rodzeństwa rodziców spadkodawcy, co w konsekwencji powoduje „szybsze” dojście do spadku gminy. Porządek dziedziczenia ustawowego opiera się na wyodrębnieniu trzech grup dziedziczenia. Artykuł 935 § 3 k.c. przewiduje, że w braku spadkobierców zaliczonych do pierwszej i drugiej grupy, całość spadku przypada albo gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, albo Skarbowi Państwa.
Dziedziczenie następuje według szczepów, tzn. w miejsce wskazanych osób, jeśli nie dożyły otwarcia spadku, wchodzą ich zstępni, co w tej sytuacji nie zachodzi, gdyż spadkodawca nie pozostawił żadnych zstępnych.
Pytający sąd powołał przepisy Konstytucji RP jako wzorce kontroli art. 935 § 3 k.c. Zostały one powołane w aspekcie ochrony rodziny szeroko rozumianej. Nawet możliwość zaliczenia rodzeństwa rodziców do szerokiej definicji rodziny nie przesądza automatycznie o konstytucyjnej konieczności zaliczenia tych osób do kręgu spadkobierców ustawowych. Przepisy Konstytucji nie formułują ścisłych i jednoznacznych norm, pozwalających na określenie kręgu, kolejności powołania do spadku i wysokości udziałów spadkobierców ustawowych.
Trybunał Konstytucyjny rozważając treść wskazanych przepisów Konstytucji, musiał w szczególności uwzględnić ten ich zakres, który owego pojęcia rodziny dotyczy. Artykuł 935 § 3 k.c. przewiduje tzw. prawo kaduka, tj. ustawowe dziedziczenie gminy w braku małżonka i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy. Aby potwierdzić konstytucyjne wątpliwości pytającego sądu, niezbędne było ustalenie, że pominięcie krewnych w linii bocznej, jak to ma miejsce na tle rozpatrywanej sprawy, jest niezgodne z koncepcją konstytucyjnej ochrony rodziny. Niezaliczenie do kręgu spadkobierców ustawowych rodzeństwa rodziców mieści się w konstytucyjnych ramach swobody ustawodawcy.
Sąd występujący z pytaniem prawnym, argumentując swój zarzut, stwierdził jedynie, że prawo do dziedziczenia nie polega tylko na tym, że dany podmiot może być spadkobiercą. Jego zdaniem ochrona prawa do dziedziczenia polega na stworzeniu takiego systemu dziedziczenia ustawowego, w którym m.in. będzie przewidziane dziedziczenie najbliższej rodziny. Podkreślił przy tym, że dziedziczenie ustawowe ma główne znaczenie, ponieważ jest to „najbardziej powszechny i najczęstszy” sposób dziedziczenia. Zestawiając te argumenty z dokonaną przez Trybunał Konstytucyjny wykładnią wskazanych wzorców konstytucyjnych, trudno uznać, że obalają one domniemanie konstytucyjności kwestionowanego uregulowania.
Prokurator Generalny, jako jeden z uczestników niniejszego postępowania zauważył przede wszystkim, że wątpliwości sądu, który przedstawił pytanie prawne, w istocie nie dotyczą wyłącznie treści kwestionowanego przepisu (subsydiarnego dziedziczenia gminy), ale dotyczą regulacji kręgu rodzinnego spadkobierców ustawowych.
Prokurator Generalny stwierdził, iż krąg spadkobierców ustawowych ustanowiony w przepisach Kodeksu Cywilnego, oparty jest na stopniu pokrewieństwa jak o cesze odróżniającej krewnych spadkodawcy. Zdaniem jego przepis będący przedmiotem pytania prawnego nie narusza zasady sprawiedliwości społecznej, która nie nakazuje pozostawienia majątku osoby zmarłej w kręgu tak odległych krewnych jak rodzeństwo rodziców.
Natomiast Sejm pismem Marszałka, z dnia 31 sierpnia 2007 roku przyjął zupełnie odwrotne twierdzenie a mianowicie uznał, iż przepis art. 935 § 3 Kodeksu Cywilnego jest niezgodny z wyżej wymienioną zasadą wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP.
Zdaniem Sejmu ustawodawca ma obowiązek stworzenia takiego mechanizmu dziedziczenia, w którym bliscy krewni odziedziczą majątek spadkodawcy przed państwem, a jakiekolwiek ograniczenia, mogą powstać jedynie w razie konieczności ochrony innych wartości konstytucyjnych. Krąg spadkobierców ustawowych powinien być określony szeroko i w braku bliższych krewnych do spadku powinni dochodzić dalsi krewni, w szczególności dziadkowie oraz wujkowie i ciotki zmarłego.
Odejście od linii, wyznaczonej i potwierdzonej orzeczeniami Trybunału, w tym w pełnym składzie, musiałoby być podyktowane bardzo ważnymi powodami.
W niniejszej sprawie powinnością stawiającego pytanie prawne powinno być wykazanie konieczności odejścia przez Trybunał od ustalonego orzecznictwa. W rozpatrywanym pytaniu do Trybunału takiej próby nie podjęto. W niniejszej sprawie nie pojawiły się argumenty podważające stanowisko wypracowane w dotychczasowym orzecznictwie TK, zgodnie z którym w odniesieniu do porządku dziedziczenia brak jest konkretnych wskazówek konstytucyjnych, jeśli idzie o krąg osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego. Podobnie w stanowisku przedstawiciela Sejmu nie wskazano argumentacji potwierdzającej niekonstytucyjność istniejącego unormowania kręgu spadkobierców ustawowych. Argumentację zaś oparto na twierdzeniu, że ustawowe rozszerzenie takiego kręgu byłoby zabiegiem racjonalnym i celowym. Jednak nie jest to tożsame z wykazaniem niekonstytucyjności obecnie istniejącego unormowania.
Kwestionowana regulacja nie prowadzi też do „ukrytego” wywłaszczenia. Konstytucja gwarantuje jedynie standard minimum, a więc to, że w ustawie nie można dziedziczenia zlikwidować.
Doktryna i literatura
W doktrynie taki stan rzeczy jest krytykowany. Maksymilian Pazdan postuluje poszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych. Podobne stanowisko zajmują S. Wójcik, J. S. Piątowski i J. Pietrzykowski, akcentując potrzebę włączenia dziadków do kręgu spadkobierców ustawowych.
W literaturze wskazuje się, że „rodziną” jest każdy trwały związek dwóch lub więcej osób, zazwyczaj oparty na małżeństwie oraz na więzach pokrewieństwa bądź powinowactwa (zob. L. Garlicki, [w:] Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, komentarz do art. 18 i art. 71). Taka definicja jest analogiczna do definicji zamieszczonych w słownikach języka polskiego. Rodzina (tak rozumiana) powinna zatem znajdować się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej, jej dobro powinno być uwzględniane w polityce społecznej i gospodarczej państwa a życie rodzinne korzysta z konstytucyjnie gwarantowanej ochrony prawnej. Ochrona gwarantowana przez Konstytucję RP oznacza „sytuację, w której państwo działając przez swoje organy, tak w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa nie dopuszcza do zagrożenia małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa ze strony obcych podmiotów w sferze moralnej, społecznej, gospodarczej, obyczajowej czy religijnej” (J. Boć, [w:] Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 r., red. J. Boć, Wrocław 1998, s. 48).
Joanna Farengolm
Studentka IV rok prawa
Krakowska Szkoła Wyższa im. A.- F. Modrzewskiego
- czy art. 935 § 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego w sytuacji, gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 i 2, art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Stan faktyczny
W dniu 12 marca 2006 r. zmarł Zenon S., bezdzietny kawaler, jedynak. Rodzice spadkodawcy zmarli - ojciec w 1993 r., a matka w 1996 r., nie dożywając otwarcia spadku. Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Otwarcia spadku dożyli natomiast jego krewni ze strony matki, dwie ciotki – siostry matki oraz dwaj wujowie – bracia matki.
Stan prawny
Zgodnie z artykułami 931-940 k.c. do kręgu spadkobierców ustawowych zalicza się: współmałżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwo i gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Art. 935 § 3 zdanie pierwsze kodeksu cywilnego przewiduje, że gmina, w której ostatnio zamieszkiwał spadkodawca, nabywa spadek w wypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z mocy ustawy.
Art. 18, art. 47 i art. 71 ust. 1 Konstytucji konkretyzują pojęcie rodziny oraz stosunek do niej Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 18 Konstytucji RP małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej, dwa następne artykuły stanowią odpowiednio, iż „każdy ma prawo do ochrony prawnej swego życia prywatnego, rodzinnego (…)” oraz , że „Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny” .
Art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji formułuje zasadę równości wobec prawa wszystkich obywateli. Chodzi tu o zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny zarówno w życiu politycznym, społecznym jak i gospodarczym.
Następnymi przepisami powołanymi w pytaniu są art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji, w których mowa o prawie do własności i dziedziczenia każdego obywatela oraz o ochronie prawnej udzielanej przez państwo polskie.
Jedyne ograniczenia w tym przedmiocie uregulowane są w art. 31 ust. 3 Konstytucji, który stanowi, iż mogą być one zastosowane jedynie „gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób”. Jednak nie mogą one ingerować w istotę tych praw i wolności.
Ostatnim przepisem Konstytucji RP powołanym w powyższym pytaniem prawnym jest art. 2 wyrażający zasadę sprawiedliwości społecznej.
Orzeczenie
Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż „art. 935 § 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 38 ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.”
Sąd Rejonowy podważa konstytucyjność pominięcia w katalogu powołanych do dziedziczenia z ustawy rodzeństwa rodziców spadkodawcy, co w konsekwencji powoduje „szybsze” dojście do spadku gminy. Porządek dziedziczenia ustawowego opiera się na wyodrębnieniu trzech grup dziedziczenia. Artykuł 935 § 3 k.c. przewiduje, że w braku spadkobierców zaliczonych do pierwszej i drugiej grupy, całość spadku przypada albo gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, albo Skarbowi Państwa.
Dziedziczenie następuje według szczepów, tzn. w miejsce wskazanych osób, jeśli nie dożyły otwarcia spadku, wchodzą ich zstępni, co w tej sytuacji nie zachodzi, gdyż spadkodawca nie pozostawił żadnych zstępnych.
Pytający sąd powołał przepisy Konstytucji RP jako wzorce kontroli art. 935 § 3 k.c. Zostały one powołane w aspekcie ochrony rodziny szeroko rozumianej. Nawet możliwość zaliczenia rodzeństwa rodziców do szerokiej definicji rodziny nie przesądza automatycznie o konstytucyjnej konieczności zaliczenia tych osób do kręgu spadkobierców ustawowych. Przepisy Konstytucji nie formułują ścisłych i jednoznacznych norm, pozwalających na określenie kręgu, kolejności powołania do spadku i wysokości udziałów spadkobierców ustawowych.
Trybunał Konstytucyjny rozważając treść wskazanych przepisów Konstytucji, musiał w szczególności uwzględnić ten ich zakres, który owego pojęcia rodziny dotyczy. Artykuł 935 § 3 k.c. przewiduje tzw. prawo kaduka, tj. ustawowe dziedziczenie gminy w braku małżonka i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy. Aby potwierdzić konstytucyjne wątpliwości pytającego sądu, niezbędne było ustalenie, że pominięcie krewnych w linii bocznej, jak to ma miejsce na tle rozpatrywanej sprawy, jest niezgodne z koncepcją konstytucyjnej ochrony rodziny. Niezaliczenie do kręgu spadkobierców ustawowych rodzeństwa rodziców mieści się w konstytucyjnych ramach swobody ustawodawcy.
Sąd występujący z pytaniem prawnym, argumentując swój zarzut, stwierdził jedynie, że prawo do dziedziczenia nie polega tylko na tym, że dany podmiot może być spadkobiercą. Jego zdaniem ochrona prawa do dziedziczenia polega na stworzeniu takiego systemu dziedziczenia ustawowego, w którym m.in. będzie przewidziane dziedziczenie najbliższej rodziny. Podkreślił przy tym, że dziedziczenie ustawowe ma główne znaczenie, ponieważ jest to „najbardziej powszechny i najczęstszy” sposób dziedziczenia. Zestawiając te argumenty z dokonaną przez Trybunał Konstytucyjny wykładnią wskazanych wzorców konstytucyjnych, trudno uznać, że obalają one domniemanie konstytucyjności kwestionowanego uregulowania.
Prokurator Generalny, jako jeden z uczestników niniejszego postępowania zauważył przede wszystkim, że wątpliwości sądu, który przedstawił pytanie prawne, w istocie nie dotyczą wyłącznie treści kwestionowanego przepisu (subsydiarnego dziedziczenia gminy), ale dotyczą regulacji kręgu rodzinnego spadkobierców ustawowych.
Prokurator Generalny stwierdził, iż krąg spadkobierców ustawowych ustanowiony w przepisach Kodeksu Cywilnego, oparty jest na stopniu pokrewieństwa jak o cesze odróżniającej krewnych spadkodawcy. Zdaniem jego przepis będący przedmiotem pytania prawnego nie narusza zasady sprawiedliwości społecznej, która nie nakazuje pozostawienia majątku osoby zmarłej w kręgu tak odległych krewnych jak rodzeństwo rodziców.
Natomiast Sejm pismem Marszałka, z dnia 31 sierpnia 2007 roku przyjął zupełnie odwrotne twierdzenie a mianowicie uznał, iż przepis art. 935 § 3 Kodeksu Cywilnego jest niezgodny z wyżej wymienioną zasadą wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP.
Zdaniem Sejmu ustawodawca ma obowiązek stworzenia takiego mechanizmu dziedziczenia, w którym bliscy krewni odziedziczą majątek spadkodawcy przed państwem, a jakiekolwiek ograniczenia, mogą powstać jedynie w razie konieczności ochrony innych wartości konstytucyjnych. Krąg spadkobierców ustawowych powinien być określony szeroko i w braku bliższych krewnych do spadku powinni dochodzić dalsi krewni, w szczególności dziadkowie oraz wujkowie i ciotki zmarłego.
Odejście od linii, wyznaczonej i potwierdzonej orzeczeniami Trybunału, w tym w pełnym składzie, musiałoby być podyktowane bardzo ważnymi powodami.
W niniejszej sprawie powinnością stawiającego pytanie prawne powinno być wykazanie konieczności odejścia przez Trybunał od ustalonego orzecznictwa. W rozpatrywanym pytaniu do Trybunału takiej próby nie podjęto. W niniejszej sprawie nie pojawiły się argumenty podważające stanowisko wypracowane w dotychczasowym orzecznictwie TK, zgodnie z którym w odniesieniu do porządku dziedziczenia brak jest konkretnych wskazówek konstytucyjnych, jeśli idzie o krąg osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego. Podobnie w stanowisku przedstawiciela Sejmu nie wskazano argumentacji potwierdzającej niekonstytucyjność istniejącego unormowania kręgu spadkobierców ustawowych. Argumentację zaś oparto na twierdzeniu, że ustawowe rozszerzenie takiego kręgu byłoby zabiegiem racjonalnym i celowym. Jednak nie jest to tożsame z wykazaniem niekonstytucyjności obecnie istniejącego unormowania.
Kwestionowana regulacja nie prowadzi też do „ukrytego” wywłaszczenia. Konstytucja gwarantuje jedynie standard minimum, a więc to, że w ustawie nie można dziedziczenia zlikwidować.
Doktryna i literatura
W doktrynie taki stan rzeczy jest krytykowany. Maksymilian Pazdan postuluje poszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych. Podobne stanowisko zajmują S. Wójcik, J. S. Piątowski i J. Pietrzykowski, akcentując potrzebę włączenia dziadków do kręgu spadkobierców ustawowych.
W literaturze wskazuje się, że „rodziną” jest każdy trwały związek dwóch lub więcej osób, zazwyczaj oparty na małżeństwie oraz na więzach pokrewieństwa bądź powinowactwa (zob. L. Garlicki, [w:] Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, komentarz do art. 18 i art. 71). Taka definicja jest analogiczna do definicji zamieszczonych w słownikach języka polskiego. Rodzina (tak rozumiana) powinna zatem znajdować się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej, jej dobro powinno być uwzględniane w polityce społecznej i gospodarczej państwa a życie rodzinne korzysta z konstytucyjnie gwarantowanej ochrony prawnej. Ochrona gwarantowana przez Konstytucję RP oznacza „sytuację, w której państwo działając przez swoje organy, tak w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa nie dopuszcza do zagrożenia małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa ze strony obcych podmiotów w sferze moralnej, społecznej, gospodarczej, obyczajowej czy religijnej” (J. Boć, [w:] Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 r., red. J. Boć, Wrocław 1998, s. 48).
Joanna Farengolm
Studentka IV rok prawa
Krakowska Szkoła Wyższa im. A.- F. Modrzewskiego
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
