Komentarz do dokumentu: Przeludnienie celi (Orzeczenia)
Autor: Maciej Bernatt Data dodania: 2008-07-25 15:46:13
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 248 § 1 kodeksu karnego wykonawczego (kkw), wprowadzający możliwość umieszczania więźnia w celi o powierzchni na osobę mniejszej niż 3 m2 jest niezgodny z Konstytucją, w części dotyczącej obowiązku humanitarnego traktowania. Wyrok został wydany 26 maja 2008 r. w związku ze skargę konstytucyjną Jacka G. (SK 25/07). TK odroczył równocześnie termin utraty mocy przepisu na okres 18 miesięcy.
Konstytucyjność art. 248 kkw – wyrok TK
Zgodnie z zakwestionowanym przez TK przepisem kkw "W szczególnie uzasadnionych wypadkach dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego może umieścić osadzonych, na czas określony, w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m2. O takim umieszczeniu należy bezzwłocznie powiadomić sędziego penitencjarnego".
Analizując zaskarżony przepis, Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na następujące jego elementy.
Po pierwsze przepis jest adresowany do dyrektora zakładu karnego lub aresztu śledczego, który "może" (a nie "musi") dokonać określonej czynności. Wyraźne wskazanie adresata i możliwość każdorazowego dookreślenia takich osób (dyrektorów wskazanych placówek) nie budzi wątpliwości.
Po drugie - zastosowanie przepisu dopuszczalne jest jedynie w "szczególnie uzasadnionych wypadkach". Nie może to być zatem jakakolwiek dowolna sytuacja, lecz wyjątkowa, szczególnie uzasadniona. Sytuacje stanowiące "szczególnie uzasadnione wypadki" nie mogą zatem podlegać wykładni rozszerzającej.
Po trzecie - przepis wskazuje czas trwania takiej nadzwyczajnej sytuacji jako "czas określony". Trybunał podkreślił, że przepis ten nie ustanawia jednak maksymalnej długości tego czasu, nie ogranicza liczby przypadków jego stosowania wobec tej samej osoby, ani obowiązkowych przerw między kolejnymi jego zastosowaniami. Ponadto w ocenie Trybunału praktyka stosowania tego przepisu wskazuje, że "czas określony" staje się czasem nieokreślonym, co budzi zasadnicze wątpliwości konstytucyjne.
Po czwarte - przepis stanowi odstępstwo od zasady, iż cela więzienna ma mieć powierzchnię 3 m2 na jedną osobę. Ten minimalny standard może być zatem jedynie wyjątkowo zmniejszony. Kolejnym zarzutem sformułowanym wobec art. 248 kkw był brak określenia o ile mniejsze niż 3 m2 na osobę mogą być cele (np. poprzez sformułowanie "nie mniejsze niż").
Trybunał o przeludnieniu polskich więzień
Trybunał Konstytucyjny odniósł się w wyroku do faktycznego problemu przeludnienia polskich więzień. Zauważył również, że powierzchnia 3 m2 na osobę jest jedną z najniższych w Europie. Minimum powierzchni celi przypadającą na więźnia TK uznał za element gwarancji humanitarnego traktowania – prawa mającego absolutny charakter i nie podlegający ograniczeniom. Musi ono uwzględniać pewne minimalne potrzeby każdego człowieka i wymaga od władzy publicznej pozytywnych działań w celu zaspokojenia tych potrzeb. TK podkreślił, że nadmierne zagęszczenie w celi może samo w sobie być kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne lub degradujące, a nawet - przy wyjątkowej kumulacji okoliczności - jako tortura.
Opinia przyjaciela sądu
W sprawie złożona została przez Helsińską Fundację Praw Człowieka opinia przyjaciela sądu przygotowana w ramach prac Programu Spraw Precedensowych. Wyrok TK w przedstawionym zakresie był zasadniczo zgodny z jej argumentami. W opinii wskazano w szczególności na 17 spraw oczekujących na rozpatrzenie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), zakomunikowanych rządowi RP w ciągu 2007 r., które dotyczyły przeludnień w więzieniach. Duża część z nich ma szanse zakończyć się uznaniem przez ETPC naruszenia przez Polskę Konwencji.
Sytuacja w polskich więzieniach, zdaniem Fundacji, wskazuje jednoznacznie, że problem przeludnienia jest ewidentny oraz że umieszczanie w celi, w której przypadająca na jedną osobę powierzchnia jest mniejsza niż 3 m2, stało się w Polsce zasadą. Ponadto Fundacja uznał, że obowiązywanie w obrocie prawnym przepisów legalizujących przeludnienie więzień w Polsce stać się może podstawą do uznania przez ETPC naruszenia przez Polskę art. 3 Konwencji, zwłaszcza wobec braku możliwości skutecznego dochodzenia przez więźniów swych praw przed sądami polskimi.
Wnioski
Trybunał Konstytucyjny stwierdził w omawianym wyroku niekonstytucyjność art. 248 kkw w oparciu z jednej strony o jego nieprecyzyjną treść, naruszającą zasady poprawnej legislacji, a z drugiej o praktykę jego stosowania. Uznał w szczególności, że przeludnienie w więzieniach, na skutek stosowania zaskarżonego przepisu k.k.w. może powodować niehumanitarne traktowanie więźniów. Zastosowanie art. 248 kkw powinno mieć charakter absolutnie wyjątkowy i ograniczać się do nadzwyczajnych i tylko tymczasowych sytuacji (np. bunt więźniów w zakładzie karnym).
W ciągu 18 miesięcy (wtedy nastąpi utrata mocy obowiązującej przez art. 248 kkw) muszą zostać podjęte działania legislacyjne, które ograniczą możliwość stosowania art. 248 kkw tylko do nadzwyczajnych okolicznościach. Co ważniejsze jednak jest to okres, w czasie którego organy państwowe, zwłaszcza Minister Sprawiedliwości powinien rozwiązać problem przeludnienia polskich więzień. Wymaga to zmian organizacyjnych, większych nakładów finansowych oraz upowszechniania kar o charakterze nieizolacyjnym.
Konsekwencją wyroku jest zwiększenie prawdopodobieństwa zasądzania na rzecz więźniów dochodzących swoich praw przed sądami cywilnymi odszkodowania i zadośćuczynienia tytułem umieszczenia w przeludnionej celi.
W momencie wejścia w życie wyroku TK fakt umieszczenia na powierzchni mniejszej niż 3 m2 będzie równoznaczny ze stwierdzeniem bezprawności działania państwa. To zaś powinno przesądzać o uznaniu odpowiedzialności Skarbu Państwa – pod warunkiem jednakże wykazania szkody (w sprawach majątkowych) lub naruszenia dóbr osobistych (por. wyrok SN z 28 lutego 2002 r., sygn. V CSK 431/06).
Wydaje się również wysoce prawdopodobne, że sytuacja w polskich więzieniach w związku z licznymi sprawami polskich więźniów, które czekają na rozpatrzenie, może zostać oceniona przez Europejski Trybunał Praw Człowieka za trwałe naruszenie art. 3 Konwencji.
Kolejnym krokiem zwiększenia standardów humanitarnego traktowania więźniów w Polsce powinna być zwiększenie minimalnej powierzchni celi przypadającej na więźnia, przynajmniej do 4 m2. Byłoby to zgodne z zaleceniami Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom oraz przybliżałoby Polskę do zasad obowiązujących w innych krajach europejskich.
Maciej Bernatt
Konstytucyjność art. 248 kkw – wyrok TK
Zgodnie z zakwestionowanym przez TK przepisem kkw "W szczególnie uzasadnionych wypadkach dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego może umieścić osadzonych, na czas określony, w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m2. O takim umieszczeniu należy bezzwłocznie powiadomić sędziego penitencjarnego".
Analizując zaskarżony przepis, Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na następujące jego elementy.
Po pierwsze przepis jest adresowany do dyrektora zakładu karnego lub aresztu śledczego, który "może" (a nie "musi") dokonać określonej czynności. Wyraźne wskazanie adresata i możliwość każdorazowego dookreślenia takich osób (dyrektorów wskazanych placówek) nie budzi wątpliwości.
Po drugie - zastosowanie przepisu dopuszczalne jest jedynie w "szczególnie uzasadnionych wypadkach". Nie może to być zatem jakakolwiek dowolna sytuacja, lecz wyjątkowa, szczególnie uzasadniona. Sytuacje stanowiące "szczególnie uzasadnione wypadki" nie mogą zatem podlegać wykładni rozszerzającej.
Po trzecie - przepis wskazuje czas trwania takiej nadzwyczajnej sytuacji jako "czas określony". Trybunał podkreślił, że przepis ten nie ustanawia jednak maksymalnej długości tego czasu, nie ogranicza liczby przypadków jego stosowania wobec tej samej osoby, ani obowiązkowych przerw między kolejnymi jego zastosowaniami. Ponadto w ocenie Trybunału praktyka stosowania tego przepisu wskazuje, że "czas określony" staje się czasem nieokreślonym, co budzi zasadnicze wątpliwości konstytucyjne.
Po czwarte - przepis stanowi odstępstwo od zasady, iż cela więzienna ma mieć powierzchnię 3 m2 na jedną osobę. Ten minimalny standard może być zatem jedynie wyjątkowo zmniejszony. Kolejnym zarzutem sformułowanym wobec art. 248 kkw był brak określenia o ile mniejsze niż 3 m2 na osobę mogą być cele (np. poprzez sformułowanie "nie mniejsze niż").
Trybunał o przeludnieniu polskich więzień
Trybunał Konstytucyjny odniósł się w wyroku do faktycznego problemu przeludnienia polskich więzień. Zauważył również, że powierzchnia 3 m2 na osobę jest jedną z najniższych w Europie. Minimum powierzchni celi przypadającą na więźnia TK uznał za element gwarancji humanitarnego traktowania – prawa mającego absolutny charakter i nie podlegający ograniczeniom. Musi ono uwzględniać pewne minimalne potrzeby każdego człowieka i wymaga od władzy publicznej pozytywnych działań w celu zaspokojenia tych potrzeb. TK podkreślił, że nadmierne zagęszczenie w celi może samo w sobie być kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne lub degradujące, a nawet - przy wyjątkowej kumulacji okoliczności - jako tortura.
Opinia przyjaciela sądu
W sprawie złożona została przez Helsińską Fundację Praw Człowieka opinia przyjaciela sądu przygotowana w ramach prac Programu Spraw Precedensowych. Wyrok TK w przedstawionym zakresie był zasadniczo zgodny z jej argumentami. W opinii wskazano w szczególności na 17 spraw oczekujących na rozpatrzenie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), zakomunikowanych rządowi RP w ciągu 2007 r., które dotyczyły przeludnień w więzieniach. Duża część z nich ma szanse zakończyć się uznaniem przez ETPC naruszenia przez Polskę Konwencji.
Sytuacja w polskich więzieniach, zdaniem Fundacji, wskazuje jednoznacznie, że problem przeludnienia jest ewidentny oraz że umieszczanie w celi, w której przypadająca na jedną osobę powierzchnia jest mniejsza niż 3 m2, stało się w Polsce zasadą. Ponadto Fundacja uznał, że obowiązywanie w obrocie prawnym przepisów legalizujących przeludnienie więzień w Polsce stać się może podstawą do uznania przez ETPC naruszenia przez Polskę art. 3 Konwencji, zwłaszcza wobec braku możliwości skutecznego dochodzenia przez więźniów swych praw przed sądami polskimi.
Wnioski
Trybunał Konstytucyjny stwierdził w omawianym wyroku niekonstytucyjność art. 248 kkw w oparciu z jednej strony o jego nieprecyzyjną treść, naruszającą zasady poprawnej legislacji, a z drugiej o praktykę jego stosowania. Uznał w szczególności, że przeludnienie w więzieniach, na skutek stosowania zaskarżonego przepisu k.k.w. może powodować niehumanitarne traktowanie więźniów. Zastosowanie art. 248 kkw powinno mieć charakter absolutnie wyjątkowy i ograniczać się do nadzwyczajnych i tylko tymczasowych sytuacji (np. bunt więźniów w zakładzie karnym).
W ciągu 18 miesięcy (wtedy nastąpi utrata mocy obowiązującej przez art. 248 kkw) muszą zostać podjęte działania legislacyjne, które ograniczą możliwość stosowania art. 248 kkw tylko do nadzwyczajnych okolicznościach. Co ważniejsze jednak jest to okres, w czasie którego organy państwowe, zwłaszcza Minister Sprawiedliwości powinien rozwiązać problem przeludnienia polskich więzień. Wymaga to zmian organizacyjnych, większych nakładów finansowych oraz upowszechniania kar o charakterze nieizolacyjnym.
Konsekwencją wyroku jest zwiększenie prawdopodobieństwa zasądzania na rzecz więźniów dochodzących swoich praw przed sądami cywilnymi odszkodowania i zadośćuczynienia tytułem umieszczenia w przeludnionej celi.
W momencie wejścia w życie wyroku TK fakt umieszczenia na powierzchni mniejszej niż 3 m2 będzie równoznaczny ze stwierdzeniem bezprawności działania państwa. To zaś powinno przesądzać o uznaniu odpowiedzialności Skarbu Państwa – pod warunkiem jednakże wykazania szkody (w sprawach majątkowych) lub naruszenia dóbr osobistych (por. wyrok SN z 28 lutego 2002 r., sygn. V CSK 431/06).
Wydaje się również wysoce prawdopodobne, że sytuacja w polskich więzieniach w związku z licznymi sprawami polskich więźniów, które czekają na rozpatrzenie, może zostać oceniona przez Europejski Trybunał Praw Człowieka za trwałe naruszenie art. 3 Konwencji.
Kolejnym krokiem zwiększenia standardów humanitarnego traktowania więźniów w Polsce powinna być zwiększenie minimalnej powierzchni celi przypadającej na więźnia, przynajmniej do 4 m2. Byłoby to zgodne z zaleceniami Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom oraz przybliżałoby Polskę do zasad obowiązujących w innych krajach europejskich.
Maciej Bernatt
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
