Komentarz do dokumentu: Brak sądowej kontroli postanowienia prokuratora (Orzeczenia)
Autor: Grzegorz Małyniuk Data dodania: 2009-08-03 14:43:25
Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 3 lipca 2008 roku uznał art. 236 § 2 kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) za niezgodny z art. 45 ust 1 i art. 77 ust Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.
Uznany za niekonstytucyjny przepis stanowił, iż zażalenia na postanowienia dotyczące przeszukania i zatrzymania rzeczy oraz na postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych i inne czynności prokuratora, związane z przeszukaniem lub zatrzymaniem rzeczy w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje prokurator nadrzędny. A zatem zgodnie z tymże przepisem zażalenie kieruje się nie do sądu, ale do prokuratora nadrzędnego, to jest prokuratora kierującego jednostką organizacyjną prokuratury wyższego stopnia lub prokuratora tej jednostki albo prokuratora do niej delegowanego (por. art. 45 § 1b k.p.k.).
W tym zakresie przepis ten wzbudził wątpliwości Rzecznika Praw Obywatelskich. Wskazał on, iż czynności, o których mowa w tym przepisie (przeszukanie, zatrzymanie rzeczy) dotykają chronionych konstytucyjni praw:
- do nietykalności osobistej (art. 41 ust 1 Konstytucji),
- do prywatności (art. 47 Konstytucji) i
- do nienaruszalności mieszkania (art. 50 Konstytucji),
które to prawa, zgodnie z art. 77 ust. 2 Konstytucji, w razie ich naruszenia, mogą być dochodzone na drodze sądowej, czego ustawa nie może zabraniać. Tymczasem art. 236 § 2 właśnie to czyni.
Jednocześnie Rzecznik wskazał, iż kontrola postanowień w ramach struktur prokuratury nie może być uznana za ekwiwalent kontroli sądowej. Wynika to z konstatacji, iż mimo niezależności prokuratora przy wykonywaniu czynności określonych w ustawach (por. art. 8 ust. 1 ustawy o prokuraturze z dnia 20 czerwca 1985 roku – Dz. U. z 2002 roku, nr 21, poz. 206 z późn. zm.), to jednak jest on zobowiązany do wykonywania zarządzeń, wytycznych i poleceń prokuratora przełożonego (por. art. 8 ust 2 powołanej ustawy). W tej sytuacji zaskarżone postanowienie może podlegać kontroli tego samego prokuratora, który wydał polecenie co do treści kontrolowanego postanowienia.
Marszałek Sejmu i Prokurator Generalny zasadniczo podzielili stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich. Jednakże Prokurator Generalny wskazał na istnienie niespójności w regulacji kodeksowej kontroli instancyjnej postanowień prokuratora. Mianowicie wskazał, iż nowela kodeksu postępowania karnego z dnia 29 marca 2007 roku miała wprowadzić zasadę sądowej kontroli postanowień prokuratora, tymczasem wprowadziła też art. 302 § 3 k.p.k., stanowiący, iż zażalenia na postanowienia i zarządzenia oraz na inne czynności prokuratora w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje prokurator bezpośrednio przełożony. Tymczasem ogólne przepisy dotyczące zażalenia – art. 459 i 465 § 2 k.p.k. formułują zasadę, iż kontrolę nad postanowieniami wydawanymi przez prokuratora sprawuje sąd.
Trybunał Konstytucyjny zasadniczo podzielił argumentację uczestników postępowania, szeroko omawiając problematyką prawa do sądu w ogólności oraz w związku z przeprowadzaniem czynności postępowania przygotowawczego w postaci przeszukania i zatrzymania rzeczy.
W uzasadnieniu wyroku wskazano podstawowe elementy prawa do sadu:
„1) prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia procedury przed sądem (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym);
2) prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnej z wymogami sprawiedliwości i jawności;
3) prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd oraz
4) prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy”.
Takie ujęcie z kolei prowadzi do potrzeby zdefiniowania pojęcia „sprawy”, która ma być rozpatrywana przez sąd na wniosek podmiotu korzystającego z prawa do sądu. Innymi słowy pojecie „sprawy” determinuje zakres przedmiotowy prawa do sądu. Zakres ten jest interpretowany za pomocą pojęcia wymiaru sprawiedliwości. Tenże definiowany jest jako rozstrzyganie sporów ze stosunków prawnych o takim charakterze, że wyklucza on arbitralne rozstrzyganie o sytuacji prawnej jednej strony tegoż sporu przez drugą.
A zatem konstytucyjne prawo do sądu obejmuje wszelkie sytuacje, gdzie koniecznym jest rozstrzygnięcie o prawach danego podmiotu, a relacja między stronami sporu wyklucza możliwość arbitralnego decydowana przez jedną stronę o sytuacji drugiej. Dlatego też spod zakresu przedmiotowego prawa do sądu wyłączone są m.in. sprawy zakresu stosunków nadrzędności i podporządkowania między organami państwowymi oraz zasadniczo sprawy podległości służbowej pomiędzy przełożonymi i podwładnymi w organach państwowych.
Powyższa argumentacja jest zgodna z wynikającą z art. 45 ust 1 wolą ustrojodawcy, by prawem do sądu objąć jak najszerszy zakres spraw. Jednakże ograniczenie prawa do sądu jest dopuszczalne, jednakże zgodnie z art. 77 ust 2 Konstytucji nie może ono dotyczyć prawa gwarantowanych konstytucyjnie. Co więcej, takie ograniczenie musi spełniać wymóg proporcjonalności określony w art. 31 ust 3 Konstytucji. A zatem nawet konieczna w demokratycznym państwie prawnym ochrona takich dóbr, jak bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej, wolności i praw innych osób nie uzasadnia ograniczenia prawa do sądu w zakresie konstytucyjnie gwarantowanych praw.
Tak więc zamknięcie drogi sądowej w sprawach dotyczących prawa do nietykalności osobistej (art. 41 ust 1 Konstytucji), do prywatności (art. 47 Konstytucji), do nienaruszalności mieszkania (art. 50 Konstytucji) jest niedopuszczalne i nie może być usprawiedliwione ochroną wartości określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Niemożność zaskarżenia do sądu postanowienia prokuratora dotyczącego przeszukania czy zatrzymania rzeczy jest niezgodna z art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Trybunał wskazał, iż nawet wielokrotna kontrola postanowienia przez organ niesądowy w postaci prokuratora nadrzędnego nie zapewnia obywatelowi ochrony przed arbitralną ingerencją władzy w sferę jego konstytucyjnie chronionych praw. Z kolei ochrona naruszonych w procesie karnym konstytucyjnych praw jednostki na drodze postępowania przed sądem cywilnym w sprawie o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Państwa nie może być uznana za wystarczającą. Także podniesienie zarzutów dotyczących postanowienia prokuratora w apelacji w toku instancji postępowania karnego należy uznać za niewystarczającą ochronę sądową, gdyż apelacja przysługuje jedynie stronom, podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności za zwrot uzyskanych korzyści (por art. 416 k.p.k. oraz 52 kodeksu karnego) oraz pokrzywdzonemu, natomiast nie zawsze to ich interesy są naruszone przez przeszukanie bądź zatrzymanie rzeczy.
Trybunał Konstytucyjny, uznając niezgodność z Konstytucją zaskarżonego przepisu, postanowił o utracie przez niego mocy z upływem 6 miesięcy od jego publikacji w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej. Wydaje się, iż z chwilą utraty mocy przez ten przepis, organem właściwym dla rozpatrzenia zażalenia, zgodnie z art. 465 § 2 k.p.k., jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy – takie rozwiązanie wynika z interpretacji tego przepisu zgodnie z Konstytucją i omawianym orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego.
Treść omawianego orzeczenia prowadzi do wydatnego wzmocnienia ochrony praw człowieka w postępowaniu przygotowawczym poprzez przeniesienie rozpatrywania zażalenia na drogę sądową, zaś kompleksowa argumentacja zawarta w uzasadnieniu nie pozostawia miejsca na polemikę.
Grzegorz Małyniuk
Uznany za niekonstytucyjny przepis stanowił, iż zażalenia na postanowienia dotyczące przeszukania i zatrzymania rzeczy oraz na postanowienie w przedmiocie dowodów rzeczowych i inne czynności prokuratora, związane z przeszukaniem lub zatrzymaniem rzeczy w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje prokurator nadrzędny. A zatem zgodnie z tymże przepisem zażalenie kieruje się nie do sądu, ale do prokuratora nadrzędnego, to jest prokuratora kierującego jednostką organizacyjną prokuratury wyższego stopnia lub prokuratora tej jednostki albo prokuratora do niej delegowanego (por. art. 45 § 1b k.p.k.).
W tym zakresie przepis ten wzbudził wątpliwości Rzecznika Praw Obywatelskich. Wskazał on, iż czynności, o których mowa w tym przepisie (przeszukanie, zatrzymanie rzeczy) dotykają chronionych konstytucyjni praw:
- do nietykalności osobistej (art. 41 ust 1 Konstytucji),
- do prywatności (art. 47 Konstytucji) i
- do nienaruszalności mieszkania (art. 50 Konstytucji),
które to prawa, zgodnie z art. 77 ust. 2 Konstytucji, w razie ich naruszenia, mogą być dochodzone na drodze sądowej, czego ustawa nie może zabraniać. Tymczasem art. 236 § 2 właśnie to czyni.
Jednocześnie Rzecznik wskazał, iż kontrola postanowień w ramach struktur prokuratury nie może być uznana za ekwiwalent kontroli sądowej. Wynika to z konstatacji, iż mimo niezależności prokuratora przy wykonywaniu czynności określonych w ustawach (por. art. 8 ust. 1 ustawy o prokuraturze z dnia 20 czerwca 1985 roku – Dz. U. z 2002 roku, nr 21, poz. 206 z późn. zm.), to jednak jest on zobowiązany do wykonywania zarządzeń, wytycznych i poleceń prokuratora przełożonego (por. art. 8 ust 2 powołanej ustawy). W tej sytuacji zaskarżone postanowienie może podlegać kontroli tego samego prokuratora, który wydał polecenie co do treści kontrolowanego postanowienia.
Marszałek Sejmu i Prokurator Generalny zasadniczo podzielili stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich. Jednakże Prokurator Generalny wskazał na istnienie niespójności w regulacji kodeksowej kontroli instancyjnej postanowień prokuratora. Mianowicie wskazał, iż nowela kodeksu postępowania karnego z dnia 29 marca 2007 roku miała wprowadzić zasadę sądowej kontroli postanowień prokuratora, tymczasem wprowadziła też art. 302 § 3 k.p.k., stanowiący, iż zażalenia na postanowienia i zarządzenia oraz na inne czynności prokuratora w postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje prokurator bezpośrednio przełożony. Tymczasem ogólne przepisy dotyczące zażalenia – art. 459 i 465 § 2 k.p.k. formułują zasadę, iż kontrolę nad postanowieniami wydawanymi przez prokuratora sprawuje sąd.
Trybunał Konstytucyjny zasadniczo podzielił argumentację uczestników postępowania, szeroko omawiając problematyką prawa do sądu w ogólności oraz w związku z przeprowadzaniem czynności postępowania przygotowawczego w postaci przeszukania i zatrzymania rzeczy.
W uzasadnieniu wyroku wskazano podstawowe elementy prawa do sadu:
„1) prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia procedury przed sądem (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym);
2) prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnej z wymogami sprawiedliwości i jawności;
3) prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd oraz
4) prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy”.
Takie ujęcie z kolei prowadzi do potrzeby zdefiniowania pojęcia „sprawy”, która ma być rozpatrywana przez sąd na wniosek podmiotu korzystającego z prawa do sądu. Innymi słowy pojecie „sprawy” determinuje zakres przedmiotowy prawa do sądu. Zakres ten jest interpretowany za pomocą pojęcia wymiaru sprawiedliwości. Tenże definiowany jest jako rozstrzyganie sporów ze stosunków prawnych o takim charakterze, że wyklucza on arbitralne rozstrzyganie o sytuacji prawnej jednej strony tegoż sporu przez drugą.
A zatem konstytucyjne prawo do sądu obejmuje wszelkie sytuacje, gdzie koniecznym jest rozstrzygnięcie o prawach danego podmiotu, a relacja między stronami sporu wyklucza możliwość arbitralnego decydowana przez jedną stronę o sytuacji drugiej. Dlatego też spod zakresu przedmiotowego prawa do sądu wyłączone są m.in. sprawy zakresu stosunków nadrzędności i podporządkowania między organami państwowymi oraz zasadniczo sprawy podległości służbowej pomiędzy przełożonymi i podwładnymi w organach państwowych.
Powyższa argumentacja jest zgodna z wynikającą z art. 45 ust 1 wolą ustrojodawcy, by prawem do sądu objąć jak najszerszy zakres spraw. Jednakże ograniczenie prawa do sądu jest dopuszczalne, jednakże zgodnie z art. 77 ust 2 Konstytucji nie może ono dotyczyć prawa gwarantowanych konstytucyjnie. Co więcej, takie ograniczenie musi spełniać wymóg proporcjonalności określony w art. 31 ust 3 Konstytucji. A zatem nawet konieczna w demokratycznym państwie prawnym ochrona takich dóbr, jak bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej, wolności i praw innych osób nie uzasadnia ograniczenia prawa do sądu w zakresie konstytucyjnie gwarantowanych praw.
Tak więc zamknięcie drogi sądowej w sprawach dotyczących prawa do nietykalności osobistej (art. 41 ust 1 Konstytucji), do prywatności (art. 47 Konstytucji), do nienaruszalności mieszkania (art. 50 Konstytucji) jest niedopuszczalne i nie może być usprawiedliwione ochroną wartości określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Niemożność zaskarżenia do sądu postanowienia prokuratora dotyczącego przeszukania czy zatrzymania rzeczy jest niezgodna z art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Trybunał wskazał, iż nawet wielokrotna kontrola postanowienia przez organ niesądowy w postaci prokuratora nadrzędnego nie zapewnia obywatelowi ochrony przed arbitralną ingerencją władzy w sferę jego konstytucyjnie chronionych praw. Z kolei ochrona naruszonych w procesie karnym konstytucyjnych praw jednostki na drodze postępowania przed sądem cywilnym w sprawie o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Państwa nie może być uznana za wystarczającą. Także podniesienie zarzutów dotyczących postanowienia prokuratora w apelacji w toku instancji postępowania karnego należy uznać za niewystarczającą ochronę sądową, gdyż apelacja przysługuje jedynie stronom, podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności za zwrot uzyskanych korzyści (por art. 416 k.p.k. oraz 52 kodeksu karnego) oraz pokrzywdzonemu, natomiast nie zawsze to ich interesy są naruszone przez przeszukanie bądź zatrzymanie rzeczy.
Trybunał Konstytucyjny, uznając niezgodność z Konstytucją zaskarżonego przepisu, postanowił o utracie przez niego mocy z upływem 6 miesięcy od jego publikacji w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej. Wydaje się, iż z chwilą utraty mocy przez ten przepis, organem właściwym dla rozpatrzenia zażalenia, zgodnie z art. 465 § 2 k.p.k., jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy – takie rozwiązanie wynika z interpretacji tego przepisu zgodnie z Konstytucją i omawianym orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego.
Treść omawianego orzeczenia prowadzi do wydatnego wzmocnienia ochrony praw człowieka w postępowaniu przygotowawczym poprzez przeniesienie rozpatrywania zażalenia na drogę sądową, zaś kompleksowa argumentacja zawarta w uzasadnieniu nie pozostawia miejsca na polemikę.
Grzegorz Małyniuk
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
