Komentarz do dokumentu: Przedłużenie tymczasowego aresztowania (Orzeczenia)
Autor: Małgorzata Słomińska Data dodania: 2008-06-03 09:01:15
Stany faktyczny i prawny
Przedmiotem skargi był art. 263 § 4 Kodeksu postępowania karnego który daje możliwość przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania - pod pewnymi warunkami, na okres oznaczony, przekraczający granice łącznego czasu stosowania tego środka określone w innych przepisach. Trybunał Konstytucyjny w składzie 5 sędziów badał zgodność tego przepisu z takimi zasadami konstytucyjnymi jak: ,,Ochrona wolności człowieka” , ,,Zasada proporcjonalności” , ,,Nietykalność i wolność osobista” , ,,Prawo do sądu’’ wyrażonymi w Konstytucji: art. 31 ust. 1 i 3, art. 41 ust. 1, art. 45 ust 1.
Tymczasowe aresztowanie jest jednym z tzw. środków zapobiegawczych, stosowanych w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania wobec osoby, przeciwko której toczy się postępowanie karne. O zastosowaniu tymczasowego aresztowania decyduje sąd na wniosek prokuratora. Jest to środek nadzwyczajny, stosowany tylko wtedy kiedy inne środki zapobiegawcze (m.in. poręczenie, dozór, zakaz opuszczania kraju ) mogłyby okazać się niewystarczające. Reguły dotyczące okresu czasu stosowania tymczasowego aresztowania zawarte są w art. 263 k.p.k. W postępowaniu przygotowawczym sąd może zastosować tymczasowe aresztowanie na okres 3 miesięcy (art. 263 § 1). Sąd I instancji właściwy do rozpoznania sprawy, gdy zachodzi potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczy 12 miesięcy (art. 263 § 2 ). Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczy 2 lata. Dalsze przedłużenie tymczasowego aresztowania może dokonać sąd apelacyjny (art. 263 § 4 k.p.k. ). Właśnie ten przepis był przedmiotem skargi konstytucyjnej. Daje bowiem możliwość przedłużania tymczasowego aresztowania - ,,jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, przedłużającą się obserwacją psychiatryczną oskarżonego, przedłużającym się opracowaniem opinii biegłego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego, a także z powodu innych istotnych przeszkód których usunięcia było niemożliwe".
Postępowanie w niniejszej sprawie zostało zainicjowane wniesieniem dwóch skarg konstytucyjnych skierowanych łącznie do rozpoznania. W sprawach obu skarżących - postanowieniami Sadu Apelacyjnego, utrzymanymi przez ten sąd w mocy w wyniku wniesienia zażalenia - doszło do przedłużenia tymczasowego aresztowania na podstawie art. 263 § 4 k.p.k. Autorzy skargi konstytucyjnej wskazując na możliwość nieograniczonego przedłużania okresu tymczasowego aresztu zarzucili naruszenie następujących praw wynikających z Konstytucji RP: - art. 31 ust. 1 ( ochrona wolności człowieka ), - art. 31 ust. 3 ( zasada proporcjonalności ograniczeń konstytucyjnych wolności i praw ), - art. 41 ust.1 (nietykalność i wolność osobista ), - art. 45 ust. 1 (prawo do sądu ), oraz także art. 9 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (prawa osób aresztowanych lub zatrzymanych pod zarzutem popełnienia przestępstwa).
W niniejszej sprawie stanowiska popierające argumenty skarżących przedstawili: Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Helsińska Fundacja Praw Człowieka.
Rozstrzygnięcie
Art. 263 § 4 k.p.k. w części obejmującej zwrot: ,,a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe" w zakresie, w jakim odnosi się do postępowania przygotowawczego, jest niezgodny z art. 41 ust.1 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji oraz jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. II. Trybunał odroczył termin utraty mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu o 6 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Ponadto Trybunał, na podstawie art. 39 ust.1 pkt 1 ustawy o TK, postanowił umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności zaskarżonego przepisu z art. 9 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
Komentarz
Wobec każdej z przesłanek przedłużania tymczasowego aresztowania wymienionych w art. 263 §4 k.p.k. można skierować zarzuty braku precyzji. W szczególności z wymienionego przepisu nie wynika, czy przyczyna w postaci ,,przedłużającego się opracowywania opinii biegłych" odnosi się jedynie do wypadków obiektywnych, czy też może wiązać się z opieszałością biegłego. Te same uwagi dotyczą ,,przedłużającej się obserwacji psychiatrycznej oskarżonego" oraz wykonywania ,,czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju". Jednak szczególnie nieostry charakter, tu podzielam w pełni zdanie Trybunału Konstytucyjnego, ma ostatnia przesłanka (,,a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe"). Zgadzam się z tezą, że nie stanowi ona klauzuli generalnej, mającej za zadanie uelastycznienie przepisu, jako że nie wiadomo nic o charakterze owych ,, innych przeszkodach": czy wynikają one z winy tymczasowo aresztowanego, czy organów prowadzących postępowanie, czy też są wynikiem warunków obiektywnych lub siły wyższej. Nie widzę też przesłanek do jednoznacznego odczytania zwrotu ,, których usunięcie było niemożliwe". Ustawodawca używa tu czasu przeszłego, wskazując tym samym, że przeszkody nie mogły być usunięte w określonym momencie, nie precyzując jednak, o jako moment chodzi.
Moim zdaniem uregulowania ustawowe, na podstawie których dopuszczalne jest pozbawienie wolności, muszą spełniać najwyższe wymagania, szczególnie co do stopnia precyzji. Wskazane wyżej mankamenty nie muszą prowadzić zaraz do niekonstytucyjności wszystkich przesłanek wymienionych w zaskarżonym przepisie. Nieostre zwroty ustawowe mogą być doprecyzowane orzecznictwem sądowy. Nie sposób jednak formułować podobnych oczekiwań w odniesieniu do przepisu, który przez swoją ogólnikowość nie zawiera w istocie żadnej treści normatywnej, czyli do ostatniej przesłanki możliwości przedłużenia tymczasowego aresztowania, wymienionej w art. 263 § 4 k.p.k., szczególnie jeśli odnosi się to do postępowania toczącego się na etapie przedsądowym. Podzielam więc pogląd Trybunału, że regulacja ta ogranicza korzystanie z konstytucyjnie chronionej wolności w sposób na tyle nieostry, że narusza istotę tej wolności. Czyni z wyjątku normę łatwą do zastosowania, gdyż przesłanki w niej występujące trudno podać obiektywnym kryteriom oceny. W rezultacie wyjątek łatwo może być przekształcony w regułę co w prawie jest niedopuszczalne. W konsekwencji art. 263 § 4 k.p.k. w części obejmującej zwrot: ,,a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe” w zakresie , w jakim odnosi się do postępowania przygotowawczego, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 oraz z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji.
Jeżeli chodzi o art. 45 ust.1 Konstytucji to brzmi on następująco ,,każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Podzielam stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, że przepis art. 45 ust.1 Konstytucji nie dotyczy tymczasowego aresztowania, a jedynie takich zasad postępowania sadowego jak sprawiedliwość, jawność i brak nieuzasadnionej zwłoki. Jeżeli chodzi o niezgodność art. 263 § 4 k.p.k z art. 45 ust. 1 Konstytucji to Trybunał Konstytucyjny oddalił w skardze ten zarzut.
Powyższe uwagi mają także zastosowanie do art. 9 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ( MPPOiP). Badany przepis nie dotyczy bowiem postępowania karnego jako takiego. Przede wszystkim jednak przepis umowy międzynarodowej nie może stanowić wzorca kontroli w postępowaniu wszczętym wniesieniem skargi konstytucyjnej. Podstawą tego stwierdzenia jest art. 79 ust. 1 Konstytucji, który brzmi następująco „ każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. W związku z powyższym Trybunał na podstawie art. 39 ust.1 pkt 1 ustawy o TK, postanowił umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności zaskarżonego przepisu z art. 9 ust. 3 MPPOiP, ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
Trybunał Konstytucyjny wobec konieczność zastąpienia kwestionowanego przepisu rozwiązaniem nowym, odpowiadającym w pełni standardom konstytucyjnym, nakazuje odroczenie utraty mocy obowiązującego przepisu w części, w której został on uznany za niezgodny z Konstytucją (por. art. 190 ust. 3 Konstytucji ). Moim zdaniem należałoby dokonać zmian w art. 263 k.p.k. polegających na określeniu łącznego czasu tymczasowego aresztowania, który nie mógłby być przekroczony w żadnych okolicznościach. Byłoby to sensowne, budzące mniej kontrowersji i działałoby zdecydowanie mobilizująco na organy prowadzące dane postępowanie. W ostatnim okresie o przedłużającym się okresie tymczasowego aresztowania w stosunku do kilku medialnie znanych osób było głośno.
Małgorzata Słomińska, studentka III roku ZSA Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Przedmiotem skargi był art. 263 § 4 Kodeksu postępowania karnego który daje możliwość przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania - pod pewnymi warunkami, na okres oznaczony, przekraczający granice łącznego czasu stosowania tego środka określone w innych przepisach. Trybunał Konstytucyjny w składzie 5 sędziów badał zgodność tego przepisu z takimi zasadami konstytucyjnymi jak: ,,Ochrona wolności człowieka” , ,,Zasada proporcjonalności” , ,,Nietykalność i wolność osobista” , ,,Prawo do sądu’’ wyrażonymi w Konstytucji: art. 31 ust. 1 i 3, art. 41 ust. 1, art. 45 ust 1.
Tymczasowe aresztowanie jest jednym z tzw. środków zapobiegawczych, stosowanych w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania wobec osoby, przeciwko której toczy się postępowanie karne. O zastosowaniu tymczasowego aresztowania decyduje sąd na wniosek prokuratora. Jest to środek nadzwyczajny, stosowany tylko wtedy kiedy inne środki zapobiegawcze (m.in. poręczenie, dozór, zakaz opuszczania kraju ) mogłyby okazać się niewystarczające. Reguły dotyczące okresu czasu stosowania tymczasowego aresztowania zawarte są w art. 263 k.p.k. W postępowaniu przygotowawczym sąd może zastosować tymczasowe aresztowanie na okres 3 miesięcy (art. 263 § 1). Sąd I instancji właściwy do rozpoznania sprawy, gdy zachodzi potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczy 12 miesięcy (art. 263 § 2 ). Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczy 2 lata. Dalsze przedłużenie tymczasowego aresztowania może dokonać sąd apelacyjny (art. 263 § 4 k.p.k. ). Właśnie ten przepis był przedmiotem skargi konstytucyjnej. Daje bowiem możliwość przedłużania tymczasowego aresztowania - ,,jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, przedłużającą się obserwacją psychiatryczną oskarżonego, przedłużającym się opracowaniem opinii biegłego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego, a także z powodu innych istotnych przeszkód których usunięcia było niemożliwe".
Postępowanie w niniejszej sprawie zostało zainicjowane wniesieniem dwóch skarg konstytucyjnych skierowanych łącznie do rozpoznania. W sprawach obu skarżących - postanowieniami Sadu Apelacyjnego, utrzymanymi przez ten sąd w mocy w wyniku wniesienia zażalenia - doszło do przedłużenia tymczasowego aresztowania na podstawie art. 263 § 4 k.p.k. Autorzy skargi konstytucyjnej wskazując na możliwość nieograniczonego przedłużania okresu tymczasowego aresztu zarzucili naruszenie następujących praw wynikających z Konstytucji RP: - art. 31 ust. 1 ( ochrona wolności człowieka ), - art. 31 ust. 3 ( zasada proporcjonalności ograniczeń konstytucyjnych wolności i praw ), - art. 41 ust.1 (nietykalność i wolność osobista ), - art. 45 ust. 1 (prawo do sądu ), oraz także art. 9 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (prawa osób aresztowanych lub zatrzymanych pod zarzutem popełnienia przestępstwa).
W niniejszej sprawie stanowiska popierające argumenty skarżących przedstawili: Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Helsińska Fundacja Praw Człowieka.
Rozstrzygnięcie
Art. 263 § 4 k.p.k. w części obejmującej zwrot: ,,a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe" w zakresie, w jakim odnosi się do postępowania przygotowawczego, jest niezgodny z art. 41 ust.1 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji oraz jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. II. Trybunał odroczył termin utraty mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu o 6 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Ponadto Trybunał, na podstawie art. 39 ust.1 pkt 1 ustawy o TK, postanowił umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności zaskarżonego przepisu z art. 9 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
Komentarz
Wobec każdej z przesłanek przedłużania tymczasowego aresztowania wymienionych w art. 263 §4 k.p.k. można skierować zarzuty braku precyzji. W szczególności z wymienionego przepisu nie wynika, czy przyczyna w postaci ,,przedłużającego się opracowywania opinii biegłych" odnosi się jedynie do wypadków obiektywnych, czy też może wiązać się z opieszałością biegłego. Te same uwagi dotyczą ,,przedłużającej się obserwacji psychiatrycznej oskarżonego" oraz wykonywania ,,czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju". Jednak szczególnie nieostry charakter, tu podzielam w pełni zdanie Trybunału Konstytucyjnego, ma ostatnia przesłanka (,,a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe"). Zgadzam się z tezą, że nie stanowi ona klauzuli generalnej, mającej za zadanie uelastycznienie przepisu, jako że nie wiadomo nic o charakterze owych ,, innych przeszkodach": czy wynikają one z winy tymczasowo aresztowanego, czy organów prowadzących postępowanie, czy też są wynikiem warunków obiektywnych lub siły wyższej. Nie widzę też przesłanek do jednoznacznego odczytania zwrotu ,, których usunięcie było niemożliwe". Ustawodawca używa tu czasu przeszłego, wskazując tym samym, że przeszkody nie mogły być usunięte w określonym momencie, nie precyzując jednak, o jako moment chodzi.
Moim zdaniem uregulowania ustawowe, na podstawie których dopuszczalne jest pozbawienie wolności, muszą spełniać najwyższe wymagania, szczególnie co do stopnia precyzji. Wskazane wyżej mankamenty nie muszą prowadzić zaraz do niekonstytucyjności wszystkich przesłanek wymienionych w zaskarżonym przepisie. Nieostre zwroty ustawowe mogą być doprecyzowane orzecznictwem sądowy. Nie sposób jednak formułować podobnych oczekiwań w odniesieniu do przepisu, który przez swoją ogólnikowość nie zawiera w istocie żadnej treści normatywnej, czyli do ostatniej przesłanki możliwości przedłużenia tymczasowego aresztowania, wymienionej w art. 263 § 4 k.p.k., szczególnie jeśli odnosi się to do postępowania toczącego się na etapie przedsądowym. Podzielam więc pogląd Trybunału, że regulacja ta ogranicza korzystanie z konstytucyjnie chronionej wolności w sposób na tyle nieostry, że narusza istotę tej wolności. Czyni z wyjątku normę łatwą do zastosowania, gdyż przesłanki w niej występujące trudno podać obiektywnym kryteriom oceny. W rezultacie wyjątek łatwo może być przekształcony w regułę co w prawie jest niedopuszczalne. W konsekwencji art. 263 § 4 k.p.k. w części obejmującej zwrot: ,,a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe” w zakresie , w jakim odnosi się do postępowania przygotowawczego, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 oraz z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji.
Jeżeli chodzi o art. 45 ust.1 Konstytucji to brzmi on następująco ,,każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Podzielam stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, że przepis art. 45 ust.1 Konstytucji nie dotyczy tymczasowego aresztowania, a jedynie takich zasad postępowania sadowego jak sprawiedliwość, jawność i brak nieuzasadnionej zwłoki. Jeżeli chodzi o niezgodność art. 263 § 4 k.p.k z art. 45 ust. 1 Konstytucji to Trybunał Konstytucyjny oddalił w skardze ten zarzut.
Powyższe uwagi mają także zastosowanie do art. 9 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ( MPPOiP). Badany przepis nie dotyczy bowiem postępowania karnego jako takiego. Przede wszystkim jednak przepis umowy międzynarodowej nie może stanowić wzorca kontroli w postępowaniu wszczętym wniesieniem skargi konstytucyjnej. Podstawą tego stwierdzenia jest art. 79 ust. 1 Konstytucji, który brzmi następująco „ każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. W związku z powyższym Trybunał na podstawie art. 39 ust.1 pkt 1 ustawy o TK, postanowił umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności zaskarżonego przepisu z art. 9 ust. 3 MPPOiP, ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
Trybunał Konstytucyjny wobec konieczność zastąpienia kwestionowanego przepisu rozwiązaniem nowym, odpowiadającym w pełni standardom konstytucyjnym, nakazuje odroczenie utraty mocy obowiązującego przepisu w części, w której został on uznany za niezgodny z Konstytucją (por. art. 190 ust. 3 Konstytucji ). Moim zdaniem należałoby dokonać zmian w art. 263 k.p.k. polegających na określeniu łącznego czasu tymczasowego aresztowania, który nie mógłby być przekroczony w żadnych okolicznościach. Byłoby to sensowne, budzące mniej kontrowersji i działałoby zdecydowanie mobilizująco na organy prowadzące dane postępowanie. W ostatnim okresie o przedłużającym się okresie tymczasowego aresztowania w stosunku do kilku medialnie znanych osób było głośno.
Małgorzata Słomińska, studentka III roku ZSA Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
