Komentarz do dokumentu: Bruczyński (Orzeczenia)
Autor: Dominika Bychowksa Data dodania: 2008-11-29 18:12:42
W dniu 4 listopada 2008 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał niezwykle istotny wyrok w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce (skarga nr 19206/03). Na pozór wydaje się, że jest to kolejna, powtarzalna sprawa dotycząca długości tymczasowego aresztowania. Tymczasem Trybunał stwierdzając naruszenie art. 5 § 3 wypowiedział się również co do istotnej kwestii dotyczącej odszkodowania za nieprawidłową detencję. W wyniku wyroku Trybunału Polska będzie musiała przyjąć nowe lub modyfikować dotychczasowe rozwiązania prawne dotyczące odszkodowań za bezprawne lub długotrwałe pozbawienie wolności.
Skarżący przebywał w tymczasowym areszcie przez ponad trzy i pół roku, w związku z postępowaniem o kradzież i wymuszenie. Opierając się na art. 263 § 4 Kodeksu Postępowania Karnego (k.p.k.), sąd apelacyjny utrzymał w mocy postanowienie sądu apelacyjnego, który przedłużył skarżącemu okres tymczasowego aresztowania powyżej dwóch lat. Fakt przedłużania tymczasowego aresztu, bez określenia granic czasowych jego zastosowania było przyczyną zwrócenia się przez skarżącego do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a następnie do Trybunału Konstytucyjnego.
Skarżący zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie konstytucyjności art. 263 § 4 k.p.k. w zakresie, w jakim umożliwiał on na przedłużenie tymczasowego aresztu na okres ponad dwóch lat. Zdaniem skarżącego możliwość nieograniczonego przedłużenia okresu stosowania tymczasowego aresztowania narusza konstytucyjne prawo do wolności.
W wyroku w sprawie (SK 58/03) z dnia 24 lipca 2006 r. Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 263 § 4 k.p.k., ograniczając korzystanie z konstytucyjnych wolności i praw, dokonuje tego w sposób na tyle nieprecyzyjny, a zarazem arbitralny i szeroki, iż narusza samą istotę konstytucyjnie chronionej wolności. Brak określonej granicy czasowej lub innej dla przedłużenia tymczasowego aresztowania potęguje taką ocenę przepisu. Prawo do wolności jest bowiem tylko wtedy skutecznie gwarantowane, jeżeli porządek prawny określa granice możliwej ingerencji. W wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, część przepisu art. 263 § 4 k.p.k. została znowelizowana poprzez wykreślenie zwrotów niedookreślonych.
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka również wskazuje na braki w prawie polskim. Skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczyła m.in. legalności zatrzymania (art. 5 § 1), długości tymczasowego aresztowania (art. 5 § 3), braku odpowiedniego odszkodowania za długotrwały areszt (art. 5 § 5) oraz długości postępowania (art. 6 § 1).
W obserwacjach Rząd Rzeczypospolitej Polskiej podniósł, brak wykorzystania środków prawa krajowego przez skarżącego, który nie zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego w odpowiednim czasie, składając skargę konstytucyjną jedenaście dni po wniesieniu skargi do Trybunału w Strasburgu. W orzeczeniu Europejski Trybunał Praw Człowieka odniósł się do tego zarzutu, podkreślając, że już wielokrotnie wypowiadał się co do charakteru skargi konstytucyjnej oraz co do uznania jej za skuteczny środek odwoławczy. Trybunał przypomniał, że celem zasady wykorzystania środków krajowych jest umożliwienie władzom krajowym rozstrzygnięcie podniesionego zarzutu naruszenia prawa konwencyjnego, a skarga konstytucyjna stanowi skuteczny środek odwoławczy jedynie w sytuacji, gdy naruszenie Konwencji wynikało z bezpośredniego stosowania przepisów wewnętrznych uznanych przez skarżącego za niekonstytucyjne. Trybunał przypomniał również, że wykorzystanie środków krajowych powinno nastąpić przed wniesieniem skargi do Strasburga. Niemniej jednak środek złożony później niż została wniesiona skarga, zostanie uznany za skuteczny, o ile sąd/trybunał krajowy wypowie się w danej sprawie przed podjęciem decyzji o dopuszczalności skargi przez Europejski Trybunał Praw Człowieka.
W przedmiotowej sprawie Trybunał uznał większość zarzutów za niedopuszczalne, skupiając się wyłącznie na długości aresztowania oraz na kwestii dotyczącej dostępności środka odszkodowawczego. Trybunał badając zasadność zarzutu przeprowadził typowy test, stosowany w sprawach dotyczących długości tymczasowego aresztowania, analizując podstawy, na których sąd krajowy oparł swoje postępowanie przedłużające okres aresztu. Trybunał przyjrzał się powadze popełnionych przez skarżącego czynów, charakterowi sprawy i poziomowi jej skomplikowania, wymiarze kary, jaka groziła skarżącemu oraz możliwości sprawnego przeprowadzenia postępowania dowodowego. W tym zakresie Trybunał stwierdził, że nawet przy uznaniu, że sprawa skarżącego była niezwykle zawiła, działalność w zorganizowanej grupie przestępczej, skomplikowany proces dowodowy, żadne z tych podstaw nie usprawiedliwia tak długiego okresu tymczasowego aresztowania. Trybunał uznał, że trzy lata i sześć miesięcy przekracza okres „rozsądnej” detencji.
Trybunału w wyroku odniósł się również do braku możliwości uzyskania odszkodowania za przedłużający się okres jego tymczasowego aresztowania. Art. 5 § 5 Konwencji wprowadza możliwość uzyskania odszkodowania nie tylko za niezgodne z prawem pozbawienie wolności (art. 5 § 1), ale w razie naruszenia, każdego z paragrafów art. 5, w tym w razie gdy okres tymczasowego aresztowania był za długi. Trybunał wskazał w wyroku, że skarżący nie mógł domagać się odszkodowania na podstawie art. 552 § 4 k.p.k., umożliwiającego dochodzenie odszkodowania w razie „niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania”. Zgodnie z art. 555 k.p.k. roszczenia z tytułu niesłusznego tymczasowego aresztowania mogą być dochodzone po zakończeniu postępowania karnego w sprawie. Postępowanie przeciwko skarżącemu nie zostało jeszcze zakończone, znajduje się ono obecnie w Sądzie Najwyższym, nie przysługuje mu więc możliwość zwrócenia się o odszkodowanie na mocy art. 555 k.p.k.
Trybunał wskazał ponadto, że nowy art. 417¹ § 3 Kodeksu cywilnego umożliwia żądanie odszkodowania w razie szkody wyrządzonej przez „niewydajnie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji”. Możliwość dochodzenia odszkodowania ma jednak zastosowanie jedynie do zdarzeń i stanów prawnych powstałych po dniu wejścia w życie nowelizacji art. 417, tj. po 1 września 2004 r. Tymczasowy areszt skarżącego trwał od 20 czerwca 2000 r. do 20 stycznia 2004 r., nie posiada więc on również możliwości skorzystania z tego środka dochodzenie odszkodowania za długotrwały areszt tymczasowy.
W związku z powyższym Trybunał uznał, że Polska nie zapewniła skarżącemu możliwości dochodzenia odszkodowania za zbyt długi okres trwania tymczasowego aresztu i stwierdził naruszenie art. 5 § 5 Konwencji.
Wyrok w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce uświadamia, że powinny być wprowadzone, dodatkowe regulacje dotyczące możliwości dochodzenia odszkodowania za długotrwały areszt. Art. 5 § 5 Konwencji oraz dotychczasowe orzecznictwo w tym zakresie wprowadzają szereg wytycznych co do gwarancji odszkodowawczych w razie naruszenia wolności osobistej. Przedmiotowy artykuł nie pozostawia w dyskrecji państw możliwości wyboru organu, który będzie zajmował się przyznawaniem odszkodowania, nie może nim być np. Rzecznik Praw Obywatelskich czy też ex gratia samo Państwo.
Odszkodowanie przysługuje tylko w razie wykazania materialnej lub niematerialnej szkody (wyrok w sprawie Wassink przeciwko Holandii, nr 12535/86). Organem uprawnionym do przyznania odszkodowania może być jedynie sąd, który wydaje prawomocną decyzję co do braku legalności czy też zbytniej długości pozbawienia wolności (wyrok w sprawie Ciulla przeciwko Republice Włoskiej, nr 11152/84). Możliwość przyznania odszkodowania musi być powiązania z naruszeniem art. 5 § 1-4, wcześniej stwierdzonego wyrokiem czy też prawomocną decyzją.
Dominika Bychawska
Skarżący przebywał w tymczasowym areszcie przez ponad trzy i pół roku, w związku z postępowaniem o kradzież i wymuszenie. Opierając się na art. 263 § 4 Kodeksu Postępowania Karnego (k.p.k.), sąd apelacyjny utrzymał w mocy postanowienie sądu apelacyjnego, który przedłużył skarżącemu okres tymczasowego aresztowania powyżej dwóch lat. Fakt przedłużania tymczasowego aresztu, bez określenia granic czasowych jego zastosowania było przyczyną zwrócenia się przez skarżącego do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a następnie do Trybunału Konstytucyjnego.
Skarżący zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie konstytucyjności art. 263 § 4 k.p.k. w zakresie, w jakim umożliwiał on na przedłużenie tymczasowego aresztu na okres ponad dwóch lat. Zdaniem skarżącego możliwość nieograniczonego przedłużenia okresu stosowania tymczasowego aresztowania narusza konstytucyjne prawo do wolności.
W wyroku w sprawie (SK 58/03) z dnia 24 lipca 2006 r. Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 263 § 4 k.p.k., ograniczając korzystanie z konstytucyjnych wolności i praw, dokonuje tego w sposób na tyle nieprecyzyjny, a zarazem arbitralny i szeroki, iż narusza samą istotę konstytucyjnie chronionej wolności. Brak określonej granicy czasowej lub innej dla przedłużenia tymczasowego aresztowania potęguje taką ocenę przepisu. Prawo do wolności jest bowiem tylko wtedy skutecznie gwarantowane, jeżeli porządek prawny określa granice możliwej ingerencji. W wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, część przepisu art. 263 § 4 k.p.k. została znowelizowana poprzez wykreślenie zwrotów niedookreślonych.
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka również wskazuje na braki w prawie polskim. Skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczyła m.in. legalności zatrzymania (art. 5 § 1), długości tymczasowego aresztowania (art. 5 § 3), braku odpowiedniego odszkodowania za długotrwały areszt (art. 5 § 5) oraz długości postępowania (art. 6 § 1).
W obserwacjach Rząd Rzeczypospolitej Polskiej podniósł, brak wykorzystania środków prawa krajowego przez skarżącego, który nie zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego w odpowiednim czasie, składając skargę konstytucyjną jedenaście dni po wniesieniu skargi do Trybunału w Strasburgu. W orzeczeniu Europejski Trybunał Praw Człowieka odniósł się do tego zarzutu, podkreślając, że już wielokrotnie wypowiadał się co do charakteru skargi konstytucyjnej oraz co do uznania jej za skuteczny środek odwoławczy. Trybunał przypomniał, że celem zasady wykorzystania środków krajowych jest umożliwienie władzom krajowym rozstrzygnięcie podniesionego zarzutu naruszenia prawa konwencyjnego, a skarga konstytucyjna stanowi skuteczny środek odwoławczy jedynie w sytuacji, gdy naruszenie Konwencji wynikało z bezpośredniego stosowania przepisów wewnętrznych uznanych przez skarżącego za niekonstytucyjne. Trybunał przypomniał również, że wykorzystanie środków krajowych powinno nastąpić przed wniesieniem skargi do Strasburga. Niemniej jednak środek złożony później niż została wniesiona skarga, zostanie uznany za skuteczny, o ile sąd/trybunał krajowy wypowie się w danej sprawie przed podjęciem decyzji o dopuszczalności skargi przez Europejski Trybunał Praw Człowieka.
W przedmiotowej sprawie Trybunał uznał większość zarzutów za niedopuszczalne, skupiając się wyłącznie na długości aresztowania oraz na kwestii dotyczącej dostępności środka odszkodowawczego. Trybunał badając zasadność zarzutu przeprowadził typowy test, stosowany w sprawach dotyczących długości tymczasowego aresztowania, analizując podstawy, na których sąd krajowy oparł swoje postępowanie przedłużające okres aresztu. Trybunał przyjrzał się powadze popełnionych przez skarżącego czynów, charakterowi sprawy i poziomowi jej skomplikowania, wymiarze kary, jaka groziła skarżącemu oraz możliwości sprawnego przeprowadzenia postępowania dowodowego. W tym zakresie Trybunał stwierdził, że nawet przy uznaniu, że sprawa skarżącego była niezwykle zawiła, działalność w zorganizowanej grupie przestępczej, skomplikowany proces dowodowy, żadne z tych podstaw nie usprawiedliwia tak długiego okresu tymczasowego aresztowania. Trybunał uznał, że trzy lata i sześć miesięcy przekracza okres „rozsądnej” detencji.
Trybunału w wyroku odniósł się również do braku możliwości uzyskania odszkodowania za przedłużający się okres jego tymczasowego aresztowania. Art. 5 § 5 Konwencji wprowadza możliwość uzyskania odszkodowania nie tylko za niezgodne z prawem pozbawienie wolności (art. 5 § 1), ale w razie naruszenia, każdego z paragrafów art. 5, w tym w razie gdy okres tymczasowego aresztowania był za długi. Trybunał wskazał w wyroku, że skarżący nie mógł domagać się odszkodowania na podstawie art. 552 § 4 k.p.k., umożliwiającego dochodzenie odszkodowania w razie „niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania”. Zgodnie z art. 555 k.p.k. roszczenia z tytułu niesłusznego tymczasowego aresztowania mogą być dochodzone po zakończeniu postępowania karnego w sprawie. Postępowanie przeciwko skarżącemu nie zostało jeszcze zakończone, znajduje się ono obecnie w Sądzie Najwyższym, nie przysługuje mu więc możliwość zwrócenia się o odszkodowanie na mocy art. 555 k.p.k.
Trybunał wskazał ponadto, że nowy art. 417¹ § 3 Kodeksu cywilnego umożliwia żądanie odszkodowania w razie szkody wyrządzonej przez „niewydajnie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji”. Możliwość dochodzenia odszkodowania ma jednak zastosowanie jedynie do zdarzeń i stanów prawnych powstałych po dniu wejścia w życie nowelizacji art. 417, tj. po 1 września 2004 r. Tymczasowy areszt skarżącego trwał od 20 czerwca 2000 r. do 20 stycznia 2004 r., nie posiada więc on również możliwości skorzystania z tego środka dochodzenie odszkodowania za długotrwały areszt tymczasowy.
W związku z powyższym Trybunał uznał, że Polska nie zapewniła skarżącemu możliwości dochodzenia odszkodowania za zbyt długi okres trwania tymczasowego aresztu i stwierdził naruszenie art. 5 § 5 Konwencji.
Wyrok w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce uświadamia, że powinny być wprowadzone, dodatkowe regulacje dotyczące możliwości dochodzenia odszkodowania za długotrwały areszt. Art. 5 § 5 Konwencji oraz dotychczasowe orzecznictwo w tym zakresie wprowadzają szereg wytycznych co do gwarancji odszkodowawczych w razie naruszenia wolności osobistej. Przedmiotowy artykuł nie pozostawia w dyskrecji państw możliwości wyboru organu, który będzie zajmował się przyznawaniem odszkodowania, nie może nim być np. Rzecznik Praw Obywatelskich czy też ex gratia samo Państwo.
Odszkodowanie przysługuje tylko w razie wykazania materialnej lub niematerialnej szkody (wyrok w sprawie Wassink przeciwko Holandii, nr 12535/86). Organem uprawnionym do przyznania odszkodowania może być jedynie sąd, który wydaje prawomocną decyzję co do braku legalności czy też zbytniej długości pozbawienia wolności (wyrok w sprawie Ciulla przeciwko Republice Włoskiej, nr 11152/84). Możliwość przyznania odszkodowania musi być powiązania z naruszeniem art. 5 § 1-4, wcześniej stwierdzonego wyrokiem czy też prawomocną decyzją.
Dominika Bychawska
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
