Komentarz do dokumentu: Przymusowe doprowadzenie (Orzeczenia)
Autor: Katarzyna Grzybowska Data dodania: 2008-10-07 01:13:03
Prawo do wolności osobistej stanowi jeden z fundamentalnych elementów należycie funkcjonującego państwa prawa. Gwarancje tego prawa zostały zawarte zarówno w dokumentach międzynarodowych, jak i w konstytucji Polski w art. 41 Konstytucji RP. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego oznaczone sygnaturą K 34/06 dotyczy kwestii niezgodności art. 247 § 1 kodeksu postępowania karnego z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Istotą zatrzymania procesowego rozumianego nieco szerzej, niż tylko w ujęciu wskazanym w art. 247 § 1 jest uzyskanie jak najwyższej gwarancji od domniemanego sprawcy, ale często także innego uczestnika procesu karnego (np. świadka - art. 285 § 2 k.p.k.), że jego działania nie utrudnią procesu karnego, a staną się jednym z czynników gwarantujących rzetelny i sprawiedliwy wyrok wydany przez skład orzekający.
Wnioskując o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją, Rzecznik Praw Obywatelskich skupia swą uwagę przede wszystkim na ogólnikowości artykułu, nieposzanowaniu zasady proporcjonalności, będącej jedną z podstawowych wyznaczników demokratycznego państwa prawnego, a co za tym idzie zasad prawidłowej legislacji.
Władcze działanie organów państwa wkraczające w sferę wolności jednostek powinno być szczegółowo ustalone przez prawo, a więc ustawodawca nie może tutaj poprzestać na wskazaniu jedynie pewnego rodzaju postępowania, bez określenia konkretnych przesłanek zarówno formalnych i materialnych jego podjęcia. Należy bowiem pamiętać, że nietykalność i wolność osobista człowieka stanowi jego podstawowe prawo, które nie może być bezprawnie naruszane.
W państwie prawa nie można zatem dopuścić do sytuacji, w której organ państwa będzie arbitralnie decydował o fakcie zatrzymania, stosując prawo w sposób uznaniowy. Luz decyzyjny wynikający z niedookreśloności przepisów prawa zawsze stwarza ryzyko nadużyć. Dlatego tak ważne jest, by przepis, który zezwala prokuratorowi na zarządzenie zatrzymania i doprowadzenia osoby podejrzanej, a także zarządzenie przeszukania w tym celu, został na tyle zmodyfikowany, by jasno określał sytuację, kiedy można zastosować ten środek przymusu. Z uwagi na to, tak istotną kwestią jest ustanowienie przez ustawodawcę konkretnych wytycznych, mających na celu pozbawienie upoważnionego organu wykonawczego do podjęcia decyzji o zatrzymaniu.
Wskazane jest zatem konkretne i dość szczegółowe określenie przesłanek stosowania tej instytucji. Kwestionowany przepis nie został uzupełniony jakimikolwiek wskazówkami, które jasno określałyby sytuację, w której prokurator mógłby zastosować przyznaną mu kompetencję
Zakres ingerencji państwa w prawa i wolności człowieka został wyraźnie określony w art. 31 ust.1 Konstytucji RP. Szczególnie istotny w tym kontekście jest ustęp 3 tego artykułu stanowiący: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie (...)”. Zatem jest to wskazówka dla ustawodawcy, aby wszystkie ograniczenia praw i wolności były proporcjonalne, najmniej uciążliwe i współmierne do celów, które mają osiągnąć.
W ocenie Prokuratora Generalnego, jak i Rzecznika Praw Obywatelskich, których stanowisko zostało poparte przez skład orzekający TK, kwestionowany przepis nie określa, na jakich podstawach i kiedy można dokonać zatrzymania.
Zgodnie z zasadą proporcjonalności nakazuje się organom państwowym użycie jedynie takich środków, które są niezbędne dla osiągnięcia konkretnego celu. Inaczej mówiąc, podejmując pewne kroki dane podmioty powinny dość szczegółowo rozpatrzyć kwestię niezbędności. Art. 247§ 1 k.p.k. nie wskazuje jednak, by podjęcie zatrzymania było ostatecznością, w momencie gdy inne działanie prokuratora nie przynosi oczekiwanych skutków.
Nie zawiera jakichkolwiek wytycznych, które wskazywałyby prokuratorom inne, mniej uciążliwe dla jednostki środki. Tak więc zatrzymanie osoby podejrzanej w myśl art. 247 § 1 k.p.k. nie musi być poprzedzone innymi działaniami mającymi na celu skłonienie danej osoby do stawienia się w określonym miejscu, które okazałyby się nieskuteczne. Wydaje się jednak, że w związku z art. 23 ust. 3 Konstytucji, gwarantującym domniemanie niewinności, należałoby wykazać nieskuteczność podjęcia innych kroków, a dopiero potem zauważając taki fakt podjąć decyzję o aresztowaniu.
Prawo do wolności stanowi fundament całego systemu praw człowieka, a jego ograniczanie nie może pozostawać poza zasięgiem sądu i jego jurysdykcji. W momencie naruszenia ów prawa organ ten powinien być wyposażony w należyte kompetencje mające na celu powstrzymanie bezprawnej decyzji, a tym samym potęgowanie wśród obywateli poczucia bezpieczeństwa prawnego, które jest jednym z filarów demokratycznego państwa prawnego, co Trybunał Konstytucyjny wykazał już wiele razy. Z uwagi na to sąd musi mieć prawo, chociażby do kwestionowania decyzji prokuratora, co na mocy niezmienionego art. 246 k.p.k. pozostaje nie zawsze możliwe.
Artykuł 247 § 2 k.p.k. stanowi, że do zatrzymania osoby podejrzanej stosuje się odpowiednio art. 246, który gwarantuje zatrzymanemu prawo do zażalenia do sądu w celu zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania. W tym miejscu pojawia się jednak problem z badaniem przez sąd zasadności zatrzymania wobec braku przesłanek materialnych zastosowania tego środka.
Zaskarżenie legalności zarządzenia prokuratora jest jak najbardziej możliwe, ale niecelowe, gdyż jedynym formalnym wymogiem wskazanym w omawianym artykule jest istnienie postanowienia prokuratora o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu. Kontrola prawidłowości zatrzymania dotyczy natomiast tylko samych czynności zatrzymania, a nie decyzji o użyciu tego środka. Zatem sąd rozpatrując zażalenie pozbawiony został normatywnej płaszczyzny odniesienia, w oparciu o którą mógłby wydąć rzetelny wyrok. Tym samym skarżący nie posiada owej płaszczyzny, która mogłaby być jednoznacznie zinterpretowana przez skład orzekający.
Kwestia priorytetu sądu w pozbawianiu wolności( tym długotrwałym jak i nieco krótszym), jest jedną z podstawowych zawartych w europejskich i światowych aktach prawnych. Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego, wydając taki wyrok skłonił się tym samym do dostosowania prawa polskiego do międzynarodowych standardów praw człowieka.
Katarzyna Grzybowska
Istotą zatrzymania procesowego rozumianego nieco szerzej, niż tylko w ujęciu wskazanym w art. 247 § 1 jest uzyskanie jak najwyższej gwarancji od domniemanego sprawcy, ale często także innego uczestnika procesu karnego (np. świadka - art. 285 § 2 k.p.k.), że jego działania nie utrudnią procesu karnego, a staną się jednym z czynników gwarantujących rzetelny i sprawiedliwy wyrok wydany przez skład orzekający.
Wnioskując o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją, Rzecznik Praw Obywatelskich skupia swą uwagę przede wszystkim na ogólnikowości artykułu, nieposzanowaniu zasady proporcjonalności, będącej jedną z podstawowych wyznaczników demokratycznego państwa prawnego, a co za tym idzie zasad prawidłowej legislacji.
Władcze działanie organów państwa wkraczające w sferę wolności jednostek powinno być szczegółowo ustalone przez prawo, a więc ustawodawca nie może tutaj poprzestać na wskazaniu jedynie pewnego rodzaju postępowania, bez określenia konkretnych przesłanek zarówno formalnych i materialnych jego podjęcia. Należy bowiem pamiętać, że nietykalność i wolność osobista człowieka stanowi jego podstawowe prawo, które nie może być bezprawnie naruszane.
W państwie prawa nie można zatem dopuścić do sytuacji, w której organ państwa będzie arbitralnie decydował o fakcie zatrzymania, stosując prawo w sposób uznaniowy. Luz decyzyjny wynikający z niedookreśloności przepisów prawa zawsze stwarza ryzyko nadużyć. Dlatego tak ważne jest, by przepis, który zezwala prokuratorowi na zarządzenie zatrzymania i doprowadzenia osoby podejrzanej, a także zarządzenie przeszukania w tym celu, został na tyle zmodyfikowany, by jasno określał sytuację, kiedy można zastosować ten środek przymusu. Z uwagi na to, tak istotną kwestią jest ustanowienie przez ustawodawcę konkretnych wytycznych, mających na celu pozbawienie upoważnionego organu wykonawczego do podjęcia decyzji o zatrzymaniu.
Wskazane jest zatem konkretne i dość szczegółowe określenie przesłanek stosowania tej instytucji. Kwestionowany przepis nie został uzupełniony jakimikolwiek wskazówkami, które jasno określałyby sytuację, w której prokurator mógłby zastosować przyznaną mu kompetencję
Zakres ingerencji państwa w prawa i wolności człowieka został wyraźnie określony w art. 31 ust.1 Konstytucji RP. Szczególnie istotny w tym kontekście jest ustęp 3 tego artykułu stanowiący: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie (...)”. Zatem jest to wskazówka dla ustawodawcy, aby wszystkie ograniczenia praw i wolności były proporcjonalne, najmniej uciążliwe i współmierne do celów, które mają osiągnąć.
W ocenie Prokuratora Generalnego, jak i Rzecznika Praw Obywatelskich, których stanowisko zostało poparte przez skład orzekający TK, kwestionowany przepis nie określa, na jakich podstawach i kiedy można dokonać zatrzymania.
Zgodnie z zasadą proporcjonalności nakazuje się organom państwowym użycie jedynie takich środków, które są niezbędne dla osiągnięcia konkretnego celu. Inaczej mówiąc, podejmując pewne kroki dane podmioty powinny dość szczegółowo rozpatrzyć kwestię niezbędności. Art. 247§ 1 k.p.k. nie wskazuje jednak, by podjęcie zatrzymania było ostatecznością, w momencie gdy inne działanie prokuratora nie przynosi oczekiwanych skutków.
Nie zawiera jakichkolwiek wytycznych, które wskazywałyby prokuratorom inne, mniej uciążliwe dla jednostki środki. Tak więc zatrzymanie osoby podejrzanej w myśl art. 247 § 1 k.p.k. nie musi być poprzedzone innymi działaniami mającymi na celu skłonienie danej osoby do stawienia się w określonym miejscu, które okazałyby się nieskuteczne. Wydaje się jednak, że w związku z art. 23 ust. 3 Konstytucji, gwarantującym domniemanie niewinności, należałoby wykazać nieskuteczność podjęcia innych kroków, a dopiero potem zauważając taki fakt podjąć decyzję o aresztowaniu.
Prawo do wolności stanowi fundament całego systemu praw człowieka, a jego ograniczanie nie może pozostawać poza zasięgiem sądu i jego jurysdykcji. W momencie naruszenia ów prawa organ ten powinien być wyposażony w należyte kompetencje mające na celu powstrzymanie bezprawnej decyzji, a tym samym potęgowanie wśród obywateli poczucia bezpieczeństwa prawnego, które jest jednym z filarów demokratycznego państwa prawnego, co Trybunał Konstytucyjny wykazał już wiele razy. Z uwagi na to sąd musi mieć prawo, chociażby do kwestionowania decyzji prokuratora, co na mocy niezmienionego art. 246 k.p.k. pozostaje nie zawsze możliwe.
Artykuł 247 § 2 k.p.k. stanowi, że do zatrzymania osoby podejrzanej stosuje się odpowiednio art. 246, który gwarantuje zatrzymanemu prawo do zażalenia do sądu w celu zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzymania. W tym miejscu pojawia się jednak problem z badaniem przez sąd zasadności zatrzymania wobec braku przesłanek materialnych zastosowania tego środka.
Zaskarżenie legalności zarządzenia prokuratora jest jak najbardziej możliwe, ale niecelowe, gdyż jedynym formalnym wymogiem wskazanym w omawianym artykule jest istnienie postanowienia prokuratora o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu. Kontrola prawidłowości zatrzymania dotyczy natomiast tylko samych czynności zatrzymania, a nie decyzji o użyciu tego środka. Zatem sąd rozpatrując zażalenie pozbawiony został normatywnej płaszczyzny odniesienia, w oparciu o którą mógłby wydąć rzetelny wyrok. Tym samym skarżący nie posiada owej płaszczyzny, która mogłaby być jednoznacznie zinterpretowana przez skład orzekający.
Kwestia priorytetu sądu w pozbawianiu wolności( tym długotrwałym jak i nieco krótszym), jest jedną z podstawowych zawartych w europejskich i światowych aktach prawnych. Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego, wydając taki wyrok skłonił się tym samym do dostosowania prawa polskiego do międzynarodowych standardów praw człowieka.
Katarzyna Grzybowska
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
