Komentarz do dokumentu: Zasady udostępniania akt sprawy w trakcie postępowania przygotowawczego (Orzeczenia)
Autor: Grzegorz Małyniuk Data dodania: 2009-08-03 16:18:37
Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 3 czerwca 2008 roku orzekł, iż art. 156 § 5 kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) w zakresie, w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Orzeczenie to zapadło na skutek wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego stwierdzenia niezgodności z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej art. 156 § 5, k.p.k., który stanowi:
"Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom".
Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił wspomnianemu przepisowi niezgodność z zasadą przyzwoitej legislacji, wynikającą z zasady demokratycznego państwa prawnego, przez to, że pozwala organowi prowadzącemu postępowanie na decydowanie w sposób dowolny o wyrażeniu zgody na udostępnienie podejrzanemu akt i innych materiałów postępowania. Tym samym naruszone zostały – według Rzecznika – art. 42 ust. 2 i 31 ust. 3 Konstytucji czyli prawo do obrony (art. 42 ust 2) w ten sposób, iż zostało ograniczone w sposób niedopuszczalny z punktu widzenia art. 31 ust. 3, gdyż przesłanki odmowy dostępu do akt nie zostały określone w ustawie, czego tenże artykuł wymaga.
Prokurator Generalny zasadniczo przychylił się do stanowiska Rzecznika. Natomiast Marszałek Sejmu stanął na stanowisku braku niezgodności między ocenianym przepisem a powołanymi postanowieniami Konstytucji, wskazując, iż dowolność stosowania odmowy dostępu do akt jest ograniczona koniecznością respektowania pozycji ustrojowej i procesowej podejrzanego i uwzględnienia celów postępowania. Arbitralność decyzji jest – według Marszałka Sejmu - ograniczona przez konieczność uzasadnienia postanowienia o odmowie dostępu do akt, przez kontrolę instancyjną tego postanowienia, zaś dostęp do akt zapewniony e względu na konieczność podania podejrzanemu, na jego żądanie, informacji na temat podstaw zarzutów, także na piśmie (art. 313 i 314 k.p.k.), oraz obowiązek zaznajomienia podejrzanego z aktami sprawy przed zamknięciem postępowania przygotowawczego i wniesieniem aktu oskarżenia (art. 321 k.p.k.).
Przepisowi art. 156 § 5 k.p.k. zarzucono niezgodność z Konstytucją ze względu na to, ze nie spełnia wymagania wystarczającej określoności, co rozumie się w ten sposób, że mają być one formułowane w sposób jasny, precyzyjny i poprawny. Aby jednak to stwierdzić, należało zbadać stosowanie tego przepisu przez organy stosujące prawo. Przepis prawa należy interpretować z zgodzie z postanowieniami Konstytucji – jeśli zatem jest możliwa interpretacja zgodna z Konstytucją, to przepis ten nie jest bezwzględnie niezgodny z Konstytucją, ale orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego powoduje zmianę w jego interpretacji – interpretacja uznana za niegodną z Konstytucją jest niedopuszczalna.
Trybunał Konstytucyjny przeprowadził analizę przepisu art. 156 § 5 k.p.k. w zakresie zastosowania go do akt związanych ze stosowaniem tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym. Należy w tym miejscu wskazać, iż postępowanie w tym zakresie toczy się przed sądem i jest kontradyktoryjne – spierają się w nim dwie, równorzędne strony procesowe: podejrzany i prowadzący postępowanie przygotowawcze. W postępowaniu tym – jak w każdym stadium – podejrzany korzysta z prawa do obrony. Jednak na tym etapie prawo to ma szczególne znaczenie – chodzi o wolność osobistą podejrzanego, zaś dostęp do akt jest szczególnie istotnym elementem tego prawa – pozwala należycie przygotować się do odparcia argumentów przeciwnika.
Po przeprowadzeniu analizy stosowania art. 156 § 5 k.p.k. Trybunał Konstytucyjny wyróżnił trzy stanowiska:
Pierwsze, najbardziej restrykcyjne, zakłada, iż aktami postępowania przygotowawczego, do których dostęp podejrzany ma tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze, są zarówno akta sprawy, przesłane do sądu, jak i wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania wraz z załączonymi do niego dokumentami.
Drugie stanowisko, które można nazwać pośrednim, zakłada, że wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania i jego załączniki są aktami sprawy sądowej, o których mowa w art. 156 § 1 k.p.k., a zatem dostęp podejrzanego do nich nie wymaga zgody. Natomiast aktami postępowania przygotowawczego pozostają pozostałe akta przesłane do sadu wraz z wnioskiem – na zapoznanie się z nimi konieczna jest zgoda prowadzącego postępowanie przygotowawcze.
W końcu stanowisko trzecie – najbardziej liberalne, ale też najrzadziej stosowane, zakładające, iż aktami sprawy sądowej, do których podejrzany ma pełny dostęp, są wszystkie akta przesłane do sądu w związku z postępowaniem w sprawie tymczasowego aresztowania.
Jak widać z przytoczonych przykładów, treść art. 156 § 5 pozwala na bardzo rozbieżne interpretacje – rozbieżności te mogą mieć kolosalny wpływ na sytuację podejrzanego w postępowaniu o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Taka rozbieżność została przez Trybunał uznana za niedopuszczalną jako niezgodną ze standardami prawidłowej legislacji i określoności prawa, jednocześnie stwierdzając, iż wyłączenie jawności materiałów postępowania w zakresie, w jakim uzasadniają wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania jest niezgodne z art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.
Trybunał rozważał też wpływ art. 156 § 5 k.p.k. na prawo do obrony, opisane w art. 42 ust. 2 Konstytucji. Prawo to, podobnie jak inne prawa, może podlegać ograniczeniom, jednak musza one być zgodne z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Tenże artykuł wymaga, by ograniczenie konstytucyjnego prawa miało formę ustawową, było konieczne w demokratycznym państwie prawnym, nie naruszało istoty danego prawa oraz służyło ochronie bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, ochronie środowiska, zdrowia i moralności publicznej, wolności i praw innych osób. Należy pamiętać, że ograniczenia te mają być proporcjonalne do celu, dla którego zostały wprowadzone.
Niewątpliwie ograniczenie dostępu do akt postępowanie przygotowawczego ogranicza prawo podejrzanego do obrony. Niemniej, nie można tracić z pola widzenia interesu publicznego stojącego za tym ograniczeniem – sprawność i efektywność postępowania przygotowawczego zależy w znaczniej mierze od zachowania w tajemnicy pewnej części, a niekiedy i całości zgromadzonego materiału dowodowego. Nie można jednak zachowywać tych materiałów w całości w tajemnicy: podejrzany, zgodnie z art. 313 k.p.k. musi zostać poinformowany o podstawach stawianych mu zarzutów, zaś zgodnie z art. 157 3 k.p.k. podejrzany ma pełny dostęp do protokołów tych czynności, w których sam uczestniczył i w których miał prawo uczestniczyć oraz do dokumentów pochodzących od niego lub sporządzonych z jego udziałem.
Trybunał Konstytucyjny w omawianym wyroku stwierdził jednak, że zamknięcie drogi do akt postępowania aresztowego mocą art. 156 § 5 k.p.k. jest ograniczeniem nieproporcjonalnym do celu, jakim jest zapewnienie sprawności postępowania przygotowawczego, a także iż ograniczenie to może wkraczać w istotę konstytucyjnego prawa do obrony. Wskazano także, iż sprawność tą można zapewnić poprzez inne, mniej dolegliwe dla podejrzanego instrumenty.
Trybunał Konstytucyjny podzielił ugruntowany pogląd Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który głosi, iż dostęp do akt winien być ukształtowany tak, by umożliwić efektywne korzystanie z prawa do obrony, a zatem wszystkie materiały uzasadniające wniosek prokuratora o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania muszą być dla podejrzanego jawne.
Omawiany wyrok powoduje, w zakresie konsekwencji praktycznych, iż nie jest już możliwa taka interpretacja art. 156 § 5 k.p.k., która pozwalałaby na wyłączenie dostępu podejrzanego do tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek o jego tymczasowe aresztowanie. Wskazano także, iż pożądaną byłaby nowelizacja wspomnianego artykułu, która ograniczyłaby arbitralność decyzji prokuratora w przedmiocie dostępu do pozostałych akt postępowania przygotowawczego, a to poprzez podanie kryteriów takiej odmowy. Problem poruszony – i rozstrzygnięty – przez Trybunał Konstytucyjny w omawianym wyroku był przedmiotem długotrwałej dyskusji w orzecznictwie sądów i doktrynie prawa karnego.
Grzegorz Małyniuk
Orzeczenie to zapadło na skutek wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego stwierdzenia niezgodności z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej art. 156 § 5, k.p.k., który stanowi:
"Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom".
Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił wspomnianemu przepisowi niezgodność z zasadą przyzwoitej legislacji, wynikającą z zasady demokratycznego państwa prawnego, przez to, że pozwala organowi prowadzącemu postępowanie na decydowanie w sposób dowolny o wyrażeniu zgody na udostępnienie podejrzanemu akt i innych materiałów postępowania. Tym samym naruszone zostały – według Rzecznika – art. 42 ust. 2 i 31 ust. 3 Konstytucji czyli prawo do obrony (art. 42 ust 2) w ten sposób, iż zostało ograniczone w sposób niedopuszczalny z punktu widzenia art. 31 ust. 3, gdyż przesłanki odmowy dostępu do akt nie zostały określone w ustawie, czego tenże artykuł wymaga.
Prokurator Generalny zasadniczo przychylił się do stanowiska Rzecznika. Natomiast Marszałek Sejmu stanął na stanowisku braku niezgodności między ocenianym przepisem a powołanymi postanowieniami Konstytucji, wskazując, iż dowolność stosowania odmowy dostępu do akt jest ograniczona koniecznością respektowania pozycji ustrojowej i procesowej podejrzanego i uwzględnienia celów postępowania. Arbitralność decyzji jest – według Marszałka Sejmu - ograniczona przez konieczność uzasadnienia postanowienia o odmowie dostępu do akt, przez kontrolę instancyjną tego postanowienia, zaś dostęp do akt zapewniony e względu na konieczność podania podejrzanemu, na jego żądanie, informacji na temat podstaw zarzutów, także na piśmie (art. 313 i 314 k.p.k.), oraz obowiązek zaznajomienia podejrzanego z aktami sprawy przed zamknięciem postępowania przygotowawczego i wniesieniem aktu oskarżenia (art. 321 k.p.k.).
Przepisowi art. 156 § 5 k.p.k. zarzucono niezgodność z Konstytucją ze względu na to, ze nie spełnia wymagania wystarczającej określoności, co rozumie się w ten sposób, że mają być one formułowane w sposób jasny, precyzyjny i poprawny. Aby jednak to stwierdzić, należało zbadać stosowanie tego przepisu przez organy stosujące prawo. Przepis prawa należy interpretować z zgodzie z postanowieniami Konstytucji – jeśli zatem jest możliwa interpretacja zgodna z Konstytucją, to przepis ten nie jest bezwzględnie niezgodny z Konstytucją, ale orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego powoduje zmianę w jego interpretacji – interpretacja uznana za niegodną z Konstytucją jest niedopuszczalna.
Trybunał Konstytucyjny przeprowadził analizę przepisu art. 156 § 5 k.p.k. w zakresie zastosowania go do akt związanych ze stosowaniem tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym. Należy w tym miejscu wskazać, iż postępowanie w tym zakresie toczy się przed sądem i jest kontradyktoryjne – spierają się w nim dwie, równorzędne strony procesowe: podejrzany i prowadzący postępowanie przygotowawcze. W postępowaniu tym – jak w każdym stadium – podejrzany korzysta z prawa do obrony. Jednak na tym etapie prawo to ma szczególne znaczenie – chodzi o wolność osobistą podejrzanego, zaś dostęp do akt jest szczególnie istotnym elementem tego prawa – pozwala należycie przygotować się do odparcia argumentów przeciwnika.
Po przeprowadzeniu analizy stosowania art. 156 § 5 k.p.k. Trybunał Konstytucyjny wyróżnił trzy stanowiska:
Pierwsze, najbardziej restrykcyjne, zakłada, iż aktami postępowania przygotowawczego, do których dostęp podejrzany ma tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze, są zarówno akta sprawy, przesłane do sądu, jak i wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania wraz z załączonymi do niego dokumentami.
Drugie stanowisko, które można nazwać pośrednim, zakłada, że wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania i jego załączniki są aktami sprawy sądowej, o których mowa w art. 156 § 1 k.p.k., a zatem dostęp podejrzanego do nich nie wymaga zgody. Natomiast aktami postępowania przygotowawczego pozostają pozostałe akta przesłane do sadu wraz z wnioskiem – na zapoznanie się z nimi konieczna jest zgoda prowadzącego postępowanie przygotowawcze.
W końcu stanowisko trzecie – najbardziej liberalne, ale też najrzadziej stosowane, zakładające, iż aktami sprawy sądowej, do których podejrzany ma pełny dostęp, są wszystkie akta przesłane do sądu w związku z postępowaniem w sprawie tymczasowego aresztowania.
Jak widać z przytoczonych przykładów, treść art. 156 § 5 pozwala na bardzo rozbieżne interpretacje – rozbieżności te mogą mieć kolosalny wpływ na sytuację podejrzanego w postępowaniu o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Taka rozbieżność została przez Trybunał uznana za niedopuszczalną jako niezgodną ze standardami prawidłowej legislacji i określoności prawa, jednocześnie stwierdzając, iż wyłączenie jawności materiałów postępowania w zakresie, w jakim uzasadniają wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania jest niezgodne z art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.
Trybunał rozważał też wpływ art. 156 § 5 k.p.k. na prawo do obrony, opisane w art. 42 ust. 2 Konstytucji. Prawo to, podobnie jak inne prawa, może podlegać ograniczeniom, jednak musza one być zgodne z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Tenże artykuł wymaga, by ograniczenie konstytucyjnego prawa miało formę ustawową, było konieczne w demokratycznym państwie prawnym, nie naruszało istoty danego prawa oraz służyło ochronie bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, ochronie środowiska, zdrowia i moralności publicznej, wolności i praw innych osób. Należy pamiętać, że ograniczenia te mają być proporcjonalne do celu, dla którego zostały wprowadzone.
Niewątpliwie ograniczenie dostępu do akt postępowanie przygotowawczego ogranicza prawo podejrzanego do obrony. Niemniej, nie można tracić z pola widzenia interesu publicznego stojącego za tym ograniczeniem – sprawność i efektywność postępowania przygotowawczego zależy w znaczniej mierze od zachowania w tajemnicy pewnej części, a niekiedy i całości zgromadzonego materiału dowodowego. Nie można jednak zachowywać tych materiałów w całości w tajemnicy: podejrzany, zgodnie z art. 313 k.p.k. musi zostać poinformowany o podstawach stawianych mu zarzutów, zaś zgodnie z art. 157 3 k.p.k. podejrzany ma pełny dostęp do protokołów tych czynności, w których sam uczestniczył i w których miał prawo uczestniczyć oraz do dokumentów pochodzących od niego lub sporządzonych z jego udziałem.
Trybunał Konstytucyjny w omawianym wyroku stwierdził jednak, że zamknięcie drogi do akt postępowania aresztowego mocą art. 156 § 5 k.p.k. jest ograniczeniem nieproporcjonalnym do celu, jakim jest zapewnienie sprawności postępowania przygotowawczego, a także iż ograniczenie to może wkraczać w istotę konstytucyjnego prawa do obrony. Wskazano także, iż sprawność tą można zapewnić poprzez inne, mniej dolegliwe dla podejrzanego instrumenty.
Trybunał Konstytucyjny podzielił ugruntowany pogląd Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który głosi, iż dostęp do akt winien być ukształtowany tak, by umożliwić efektywne korzystanie z prawa do obrony, a zatem wszystkie materiały uzasadniające wniosek prokuratora o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania muszą być dla podejrzanego jawne.
Omawiany wyrok powoduje, w zakresie konsekwencji praktycznych, iż nie jest już możliwa taka interpretacja art. 156 § 5 k.p.k., która pozwalałaby na wyłączenie dostępu podejrzanego do tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek o jego tymczasowe aresztowanie. Wskazano także, iż pożądaną byłaby nowelizacja wspomnianego artykułu, która ograniczyłaby arbitralność decyzji prokuratora w przedmiocie dostępu do pozostałych akt postępowania przygotowawczego, a to poprzez podanie kryteriów takiej odmowy. Problem poruszony – i rozstrzygnięty – przez Trybunał Konstytucyjny w omawianym wyroku był przedmiotem długotrwałej dyskusji w orzecznictwie sądów i doktrynie prawa karnego.
Grzegorz Małyniuk
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
