Komentarz do dokumentu: Tadao Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen (Orzeczenia)
Autor: Michał Ziółkowski Data dodania: 2009-03-10 21:18:58
I.
Jedną z podstawowych wartości, na których zbudowany jest porządek UE jest zasada równości. Dlatego też ochrona przed dyskryminacją stanowi istotny element działań organów UE[1]. Normatywną podstawę tworzy zaś art. 13 TWE. Przepis ten upoważnia właściwe organy do tworzenia ram prawnych dla przeciwdziałania wszelkim formom dyskryminacji – w tym również dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. W oparciu o ten przepis, w celu walki z dyskryminacją dotychczas przyjęto trzy dyrektywy[2].
Pomimo, iż kwestia dyskryminacji z uwagi na orientację seksualną stanowi istotny problem, którego „koszty ponoszą zarówno pojedyncze osoby, jak i społeczeństwa europejskie”[3], dotychczas tylko jedna z przyjętych dyrektyw zakazuje wprost tego rodzaju dyskryminacji (dyrektywa 2000/78/WE[4])[5].
W tym kontekście, mając na uwadze fakt przyjęcia w 14 państwach członkowskich przepisów regulujących status cywilny homoseksualnych partnerów, jak również toczącą się w Polsce dyskusję na ten temat[6], zasadnym jest omówienie pierwszego – wydanego w oparciu o zakaz z dyrektywy 2000/78/WE – wyroku Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) w przedmiocie równego traktowania osób homoseksualnych. Tym bardziej, że jeszcze w 1998 r. w sprawie Grant v. South-West Trans ETS stał na stanowisku, iż „prawo wspólnotowe w obecnym stanie nie chroni przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną”[7].
II.
Wyrok zapadł na tle następującego stanu faktycznego. W 2001 r. T. Maruko zawarł zarejestrowany związek partnerski[8] z projektantem kostiumów, który od września 1959 r. nieprzerwanie był ubezpieczony w systemie emerytalnym stworzonym dla pracowników niemieckich teatrów. Instytucją prawa publicznego zarządzającą ubezpieczeniami oraz wypłacającą stosowane świadczenia w razie śmierci ubezpieczonego była wówczas Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen (VdB).
W 2005 r. T. Maruko złożył wniosek o przyznanie świadczenia pieniężnego po zmarłym partnerze. Wniosek został odrzucony. Zgodnie ze statutem VdB, zakres podmiotów uprawnionych do tego rodzaju świadczeń nie obejmował pozostałych przy życiu partnerów zarejestrowanych związków partnerskich. Jednym z warunków otrzymania świadczenia było bowiem pozostawanie wnioskodawcy w związku małżeńskim z ubezpieczonym przed jego śmiercią.
W związku z powyższym Tadao Maruko wystąpił na drogę sądową. Właściwy do rozpoznania sprawy - Bawarski Sąd Administracyjny (Bayerisches Verwaltungsgericht) uznał zgodność decyzji VdB z krajowym prawem. Zważywszy bowiem na brak możliwości zawarcia małżeństwa przez partnerów homoseksualnych oraz odrębną regulację dla związków partnerskich, rozszerzająca wykładnia pojęcia „małżonek” lub „małżonka” nie była możliwa. Z uwagi jednak na treść dyrektywy 2000/78/WE, rozpoznający sprawę Sąd wystąpił z stosownymi pytaniami prejudycjalnymi do ETS.
W pierwszej kolejności Sąd wnosił o rozstrzygnięcie:
(i) czy przepisy dyrektywy 2000/78/WE mogą mieć zastosowanie do systemu emerytalnego stworzonego dla pracowników niemieckich teatrów oraz
(ii) czy przyznawane w ramach tego systemu świadczenia pieniężne dla pozostałych przy życiu małżonków mieszczą się w pojęciu „wynagrodzenia” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. c dyrektywy 2000/78/WE[9].
Ponadto, Sąd wnosił o rozstrzygnięcie przez ETS, czy stanowiące podstawę odmownej decyzji VdB przepisy krajowe są zgodne z zasadą niedyskryminacji z uwagi na orientację seksualną w ramach zatrudnienia[10]. W przypadku zaś udzielenia twierdzących odpowiedzi na powyższe pytania – Sąd wnosił – o rozważenie problematyki dyskryminacji ze względu na orientację seksualną w świetle motywu 22 dyrektywy 2000/78/WE[11].
III.
W postępowaniu przed ETS stanowiska przedstawili: VdB[12], rząd Zjednoczonego Królestwa[13], Komisja Europejska (KE)[14] oraz Rzecznik Generalny (dalej również jako Rzecznik). Ponadto, opinię przyjaciela sądu (amicus curiae) przedstawiła International Lesbian and Gay Association (ILGA-Europe)[15].
Z uwagi na przedmiot niniejszych rozważań, z omówionych przez Rzecznika Generalnego zagadnień[16], szczególną uwagę należy zwrócić na problematykę:
(i) możliwości stosowania dyrektywy 2000/78/WE[17],
(ii) znaczenia motywu 22 tej dyrektywy[18] oraz
(iii) zakresu ochrony przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną w wspólnotowym porządku prawnym[19].
Po pierwsze, zdaniem Rzecznika Generalnego, zakaz nierównego traktowania ze względu na orientację seksualną zawarty w dyrektywie 2000/78/WE - na wypadek braku implementacji do porządku krajowego lub wadliwej implementacji - jest bezpośrednio skuteczny. Innymi słowy charakter, układ i treść art. 1 w zw. z art. 2 i art. 3 dyrektywy 2000/78/WE pozwalają w indywidualnym przypadku na ich zastosowanie w sporze z państwem członkowskim. Przyjmując pogląd Rzecznika należałoby uznać, że obywatele państw członkowskich, które nie dokonały na czas lub dokonały wadliwej implementacji przepisów dyrektywy, są materialnie legitymowani do wystąpienia z roszczeniami z tytułu dyskryminacji w sferze zatrudnienia.
Po drugie, w ocenie Rzecznika Generalnego nie sposób przypisywać motywowi 22 dyrektywy 2000/78/WE znaczenia rozstrzygającego. Przemawia za tym jedynie pomocnicza rola preambuły w procesie wykładni przepisów oraz brak rozwinięcia omawianego motywu w treści samej dyrektywy. Rzecznik wskazał, iż choć prawo europejskie szanuje krajowe regulacje stanu cywilnego, nieakceptowana jest sytuacja, w której regulacje te będą stanowione w sprzeczności z porządkiem wspólnotowym[20]. Uzasadniając swoje stanowisko Rzecznik odwołał[21] się do zasady niedyskryminacji wyrażonej: w art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC), art. 21 Karty Praw Podstawowych UE (KPP).
Analizując problematykę zasady niedyskryminacji, Rzecznik przypomniał, iż o ile zakazane szeroko jest dyskryminujące zróżnicowanie oparte na płci (zob. np. art. 141 TWE), o tyle zróżnicowanie ze względu na orientację seksualną już nie. Brak bowiem ogólnej normy wspólnotowej zakazującej takiej dyskryminacji[22].
Zważywszy jednak na treść i bezpośrednią skuteczność dyrektywy 2000/78/WE - w zakresie, w jakim ustanawia bezwarunkowy zakaz dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej ze względu na orientację seksualną w sferze zatrudnienia i pracy - niemieckie przepisy należało uznać za dyskryminujące pośrednio.
Istota sprawy dotyczyła bowiem nierównego traktowania małżonków i partnerów rejestrowanych związków partnerskich w zakresie dostępu do świadczeń emerytalnych w sytuacji faktycznego zbliżenia zakresu uprawnień związanych z ich stanem cywilnym.
Nie była to zatem – w ocenie Rzecznika – dyskryminacja bezpośrednia, albowiem odmowa świadczenia pieniężnego nie była związana z skłonnościami seksualnymi wnioskodawcy.
IV.
Wyrok w sprawie Tadao Maruko v. Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen zapadł 1 kwietnia 2008 r.
Rozstrzygając o zakresie stosowania dyrektywy 2000/78/WE ETS uznał, iż sporne świadczenie wywodzi się ze stosunku pracy zmarłego pracownika, a w konsekwencji należy zakwalifikować je jako wynagrodzenie (w rozumieniu art. 141 TWE[23]), do którego zastosowanie znajdą przepisy dyrektywy 2000/78/WE. Tym samym – w ocenie ETS - nie jest ono świadczeniem z publicznego systemu zabezpieczenia społecznego.
Rozważając zastrzeżenia zgłaszane w związku z treścią motywu 22 dyrektywy 2000/78/WE ETS potwierdził, że zarówno stan cywilny, jak i związane z nim świadczeń pozostają w kompetencji państw członkowskich. Jednocześnie jednak ETS zastrzegł, że państwa członkowskie wykonując swoje kompetencje zobowiązane są przestrzegać prawa wspólnotowego, zwłaszcza zasady niedyskryminacji[24].
Stwierdzenie dyskryminacji wymagało jednak uprzedniego rozstrzygnięcia o podobieństwie sytuacji wnioskujących o przyznanie świadczenia przez VdB małżonków i partnerów związków rejestrowanych. Wskazując, iż jest to obowiązek sądu krajowego, ETS nie rozstrzygnął tej kwestii. Jednakże w wyroku stwierdzono, iż zrekonstruowany w oparciu o przepisy dyrektywy 2000/78/WE zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną stoi na przeszkodzie przepisom krajowym, „zgodnie z którymi zarejestrowany partner po śmierci swego partnera nie otrzymuje renty rodzinnej odpowiadającej rencie rodzinnej przysługującej pozostałemu przy życiu małżonkowi, podczas gdy w prawie krajowym zarejestrowany związek partnerski skutkuje tym, że sytuacja osób tej samej płci jest porównywalna z sytuacją małżonków w odniesieniu do tej renty rodzinnej”[25].
V.
Orzeczenie w sprawie Tadao Maruko stanowi istotny element wzmacniający ochronę przed dyskryminacją z uwagi na orientację seksualną w porządkach prawnych państw członkowskich[26]. Choć nie rozwiązuje na poziomie wspólnotowym problemów związanych z dyskryminacją powstającą na gruncie zróżnicowanego statusu cywilnego osób homoseksualnych i heteroseksualnych[27], orzeczenie to może przyczynić się do podnoszenia standardu ochrony przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną przynajmniej w dwóch aspektach.
Po pierwsze, komentowany wyrok wskazuje na szeroki zakres zastosowania dyrektywy 2000/78/WE. ETS uznał, iż zróżnicowana ocena statusu cywilnego, w sytuacji prawno-materialnego podobieństwa instytucji małżeństwa i związku partnerskiego, stanowi dyskryminację zakazaną prawem pochodnym. Funkcjonalne rozumienie związku zachodzącego między „stosunkiem pracy” a „wynagrodzeniem” oraz – w konsekwencji – przyjęcie szerokiej interpretacji tego ostatniego (odwołującej się do treści art. 141 TWE), pozwoliło objąć zakazem dyskryminacji świadczenie z systemu emerytalnego, niezależnie od treści zastrzeżenia z art. 3 ust. 1 oraz motywu 22 dyrektywy 2000/78.
Po drugie, należy zwrócić uwagę na „pomniejszenie” znaczenia motywu 22 dyrektywy 2000/78. Wyniesienie na poziom wspólnotowy określonego zagadnienia (np. zasady równego traktowania w sferze zatrudnienia i pracy) zmusza do odpowiedniego dostosowania przepisów krajowych. Zważywszy, iż istotnym elementem prawa wspólnotowego jest nakaz poszanowania praw podstawowych, swoboda państw członkowskich ograniczona jest zarówno treścią dyrektywy 2000/78/WE, jak i treścią art. 14 EKPC w zw. z art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE).
Omawiane orzeczenie powinno zatem skłonić zarówno ustawodawcę krajowego, jak i judykaturę do refleksji nad zakresem uprawnień przysługujących osobom homoseksualnym w kontekście różnic w ukształtowaniu ich statusu cywilnego względem heteroseksualnych małżonków. Istnienie bowiem podobieństwa na poziomie krajowym między małżonkami a rejestrowanymi partnerami obliguje państwa członkowskie do równego ich traktowania w zakresie przedmiotowym dyrektywy 2000/78/WE. W tym zakresie orzeczenia nie ma jednak znaczenia dla polskiego porządku prawnego, w którym homoseksualne związki partnerskie są prawnie indyferentne.
Sama jednak problematyka równouprawnienia związków partnerskich i małżeństw jest sprawą wewnętrzną państw członkowskich i pozostaje poza kompetencjami UE. Aprobująco należy przyjąć ostrożne stanowisko ETS, który nie rozważał „aspektu podobieństwa”.
Zasadne wydaje się bowiem oddzielenie problematyki równego traktowania osób homoseksualnych w zakresie zatrudnienia i pracy od problematyki zrównania osób homoseksualnych i heteroseksualnych w zakresie uprawnień wynikających ze statusu cywilnego. Ochrona gwarantowana w dyrektywnie przysługuje osobom homoseksualnym niezależnie istnienia regulacji gwarantującej możliwość zawarcia związku partnerskiego.
Na aktualnym poziomie rozwoju prawa wspólnotowego ochrona przed dyskryminacją z uwagi na orientację seksualną może być powiązana jedynie z treścią dyrektywy 2000/78/WE. Orzekanie przez ETS w oparciu o ten akt o „podobieństwie” między związkami partnerskimi a małżeństwami stanowiłoby nieuzasadnioną i daleko idącą ingerencję w niemiecki porządek cywilnoprawny. Zważywszy, iż (i) zarówno pojęcie małżeństwa jak i związku partnerskiego nie są pojęciami prawa wspólnotowego[28], (ii) status cywilny obywateli UE jest przedmiotem krajowego prawa cywilnego-rodzinnego[29], (iii) wciąż brak jest bezpośrednio skutecznego, generalnego, normatywnego zakazu dyskryminacji ze względu na orientację seksualną w prawie wspólnotowym[30], orzeczenie takie zaprzeczałoby regule wyznaczania minimalnego standardu harmonizacji porządków państw członkowskich w drodze orzecznictwa sądów wspólnotowych[31].
Niezależnie od faktu, iż w obecnym stanie prawa regułę tę powoli zaczyna wyznaczać nie tyle pytanie o rozpoznawanie przez prawo związków partnerskich, ile pytanie o zakres uprawnień im przyznanych[32], z uwagi na zróżnicowaną regulację dotyczącą związków partnerskich w porządkach prawnych państw członkowskich – konstruowanie w orzecznictwie modelu związku partnerskiego „podobnego do małżeństwa” – może naruszać zasadę stabilności i pewności prawa.
Orzeczenie o materialnym podobieństwie obu instytucji w sprawie Tadao Maruko w istocie doprowadziłoby do przesądzenia o wzajemnej relacji obu instytucji nie tylko w prawie niemieckim. W pewnym sensie model legislacyjny jednego państwa – w skutek orzeczenia ETS – stałby się punktem odniesienia dla rozwiązań legislacyjnych przyjętych lub przyjmowanych w innych państwach.
W tym kontekście należy podkreślić, iż na pojęcie statusu cywilnego składa się szereg uprawnień i obowiązków wynikających z wzajemnie powiązanych ze sobą instytucji prawa: podatkowego, ubezpieczeń społecznych, rodzinnego, spadkowego, zobowiązań. Zważywszy na daleko idące zróżnicowanie w regulacji (lub jej brak) w porządkach prawnych państw członkowskich oraz treść art. 13 TWE, omawiana problematyka powinna znaleźć swoje rozwiązanie nie tyle na gruncie orzecznictwa, ile wspólnych działań państw członkowskich.
Z aprobatą należy zatem przyjąć stanowisko ETS, który nie posłużył się w omawianej sprawie rozumowaniem analogicznym do przedstawionego w sprawie K.B.[33]. Po pierwsze, trafnie wskazano w doktrynie, iż sytuacja osób transseksualnych i homoseksualnych nie jest tożsama; nie jest zatem zasadne wnioskowanie per analogiam[34]. Po drugie - uzupełniając wcześniejsze uwagi - należy wskazać, iż zakaz dyskryminacji osób transseksualnych ma bezpośrednio skuteczną podstawę w art. 141 TWE. Nierówne traktowanie osób homoseksualnych nie może zaś zostać zakwalifikowane jako dyskryminacja z uwagi na płeć[35]. Przeciwko takiej interpretacji przemawia racjonalna wykładnia TWE, który posługuje się literalnie różnymi klauzulami niedyskryminacyjnymi. Zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną został zawarty w treści art. 13 TWE i nie można przypisywać mu tożsamego znaczenia z zakazem dyskryminacji ze względu na płeć z art. 141 TWE. Na marginesie wypada wskazać, iż argument odwołujący się do funkcjonalnego rozumienia „płci” (przez posłużenie się pojęciem „gender”), jako nieprzejrzysty nie może mieć znaczenia rozstrzygającego[36].
VI.
Na obecnym etapie rozwoju prawa wspólnotowego oraz krajowych przepisów regulujących status cywilny partnerów homoseksualnych, jedynym uzasadnionym instrumentem walki z dyskryminacją z uwagi na orientację seksualną mogą być akty normatywne przyjęte w oparciu o art. 13 TWE. Zważywszy jednak na ograniczony zakres przedmiotowy przyjmowanych aktów, brak kompetencji UE w zakresie kształtowania statusu cywilnego obywateli państw członkowskich, należy uznać, iż przyjęte na podstawie art. 13 TWE akty normatywne nie stanowią wystarczającej podstawy dla zrównania na poziomie wspólnotowym partnerów związków partnerskich i małżonków.
Michał Ziółkowski
-------------------------------------------------------------
[1] Zob. decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 771/2006/WE z 17 maja 2006 r. ustanawiająca Europejski Rok na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007) – w Kierunku Sprawiedliwego Społeczeństwa, Dz.U. L 146 z 31.5.2006, s. 1-7; Rezolucja Rady 2007/C 308/01 z 5 grudnia 2007 r. w sprawie dalszych działań po zakończeniu Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007), Dz.U. C 308 z 19.12.2007, s. 1. Problematyka ta stanowi również przedmiot zainteresowań i intensywnych działań Agencji Praw Podstawowych (zob. European Union Agency for Fundamental Rights, Annual Work Programme 2009, grudzień 2008, s. 6, 13 i n.)
[2] Szerzej zob. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z 2 lipca 2008 r., COM(2008) 420.
[3] Rezolucja Rady 2007/C 308/01 z 5 grudnia 2007 r. w sprawie dalszych działań po zakończeniu Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007), Dz.U. C 308 z 19.12.2007, s. 1; zob. też informacje KE na stronie: http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/1071&format=HTML&aged=0&language=PL&guiLanguage=en [3-03-2009].
[4] Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, Dz.U. L 303 z 2.12.2000, s. 16—22.
[5] Komisja Europejska 2 lipca 2008 r. przyjęła jednak propozycję wprowadzenia szerokiego (tj. wykraczającego poza zakres zatrudnienia i pracy) zakazu dyskryminacji osób homoseksualnych (zob. Proposal for a Council Directive on implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of religion or belief, disability, age or sexual orientation z 2 lipca 2008 r., COM(2008) 426).
[6] Zob. B. Wildstein, Młot antydyskryminacji, Rzeczpospolita z 21 lutego 2009 r.; M. Wojciechowski, Nie trzeba bać się Karty (wywiad z prof. J. Barczem), Gazeta Wyborcza z 19 kwietnia 2008 r.
[7] Sprawa C-249/96, Grant v. South-West Trains, ECR 1998, s. I-00621.
[8] Podstawą prawną jest Gesetz über die Eingetragene Lebenspartnerschaft z 16 lutego 2001 r. (LPartG), BGBl. 2001 I, s. 266, zmieniona ustawą z 15 grudnia 2004 r., BGBl. 2004 I, s. 3396 (zob. też. http://bundesrecht.juris.de/lpartg/). Ustawa z 2001 roku wprowadziła model związku, który możnaby określić jako: model kontraktowy. Istota związku dotyczyła głównie regulacji skutków majątkowych np. solidarnej odpowiedzialności za niektóre zobowiązania (szerzej zob. B. Janowski, Rejestracja w RFN związków partnerskich osób tej samej płci, [w:] Rejent Nr 12/2001, s. 22-40). Dokonana w 2004 r. zmiana wprowadziła elementy prawnorodzinne. Zgodnie z obowiązującą ustawą – oprócz uprawnień i obowiązków o charakterze majątkowym (Rozdział II § 5-8 LPartG) – partnerzy: (i) zobowiązani są do wzajemnej opieki (Rozdział II §2 LPartG), (ii) otrzymali prawa spadkowe (Rozdział II § 10 LPartG), (iii) uprawnieni są do posługiwania się wspólnym nazwiskiem (Rozdział II § 3 pkt 1 LPartG).
[9] Art. 3 ust. 1: W granicach kompetencji Wspólnoty, niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu do: [lit. c] warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania.
[10] Zob. art. 1 w zw. z art. 2 i art. 3 dyrektywy 2000/78/WE.
[11] Motyw ten ma następujące brzmienie: Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń.
[12] W pisemnym stanowisku wskazano na publicznoprawny charakter świadczenia wypłacanego z funduszy zarządzanego przez VdB. Świadczenie zatem nie było objęte zakresem dyrektywy 2000/78/WE (§ 35-36 wyroku).
[13] Rząd Zjednoczonego Królestwa wyeksponował znaczenie motywu 22 dyrektywy 2000/78 argumentując, iż wyłącza on świadczenia związane ze stanem cywilnym. Jest on bowiem przedmiotem wyłącznej regulacji państw członkowskich (§ 39 wyroku).
[14] W ocenie KE, zakres dyrektywy 2000/78/WE obejmuje świadczenia wypłacane przez VdB, ponieważ świadczenia te mieszczą się w wypracowanej w orzecznictwie ETS definicji „wynagrodzenia”. Tym samym nie mogą zostać zakwalifikowane jako „płatności dokonywane z systemów publicznych” w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy 200/78/WE. Odnosząc się do zastrzeżeń VdB i rządu Zjednoczonego Królestwa KE argumentowała, iż motyw 22 dyrektywy 2000/78/WE wskazuje jedynie na brak kompetencji normatywnych UE w zakresie kształtowania stanu cywilnego obywateli UE. Jednocześnie jednak – argumentowano – motyw ten nie znalazł odzwierciedlenia w treści samej dyrektywy.
[15] Oral observations of Rechtsanwalt dr Helmut Graupner on behald of Mr. Maruko’s Co-Representative ILGA-EUROPE, dostępna na stronie: http://www.ilga-europe.org/europe/litigation_in_the_european_courts/european_court_of_justice_european_union_luxembourg/tadao_maruko_v_versorgungsanstalt_der_deutschen_buehnen_oral_observations_of_rechtsanwalt_dr_helmut_graupner_on_behalf_of_mr_maruko_s_co_representative_ilga_europe_19_june_2007_survivor_s_pension_for_employee_s_registered_same_sex_partner [20-02-2009].
[16] Opinia Rzecznika Generalnego Damasa Ruiza-Jaraba Colomera z 6 września 2007 r. w sprawie C-267/06, Tadao Maruko v. Versorgungsanstalt de deutschen Buehnen.
[17] Tamże, § 29-35.
[18] Tamże, § 73-81.
[19] Tamże, § 82 – 104.
[20] Tamże, § 77.
[21] Tamże, § 78.
[22] Tamże, § 91.
[23] Za powyższym stanowiskiem przemawiało (i) pochodzenie renty z systemu ubezpieczeniowego, którego podstawą był układ zbiorowy pracy (§ 49 wyroku), (ii) dobrowolny charakter ubezpieczenia (§55 wyroku), (iii) uzależnienie wysokości renty od statutu a nie od ustawy (§ 50-53 wyroku).
[24] Por. sprawa C‑267/06, ECR 2003, s. I-11613, § 59 wyroku.
[25] Teza II wyroku.
[26] Zob. też A. Bodnar, Zakaz dyskryminacji osób homoseksualnych pozostających w związkach partnerskich – glosa do wyroku ETS z 1.04.2008 r., w sprawie C-267/06 Tadao Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutsche Buehnen, Europejski Przegląd Sądowy Nr 10/2008, s. 46- 48.
[27] Zob. szerzej M. Ziółkowski, Status homoseksualnych partnerów rejestrowanych związków partnerskich w świetle niedyskryminacyjnego prawa UE, Europejski Przegląd Sądowy Nr XXX i powołana tam literatura.
[28] ETS niejednokrotnie wskazywał na brak podstaw zarówno dla nadania pojęciu małżeństwa charakteru pojęcia prawa wspólnotowego, jak również dla rozszerzającej - tj. obejmującej zakresem związki partnerskie - jego interpretacji (zob. sprawa 59/85, ECR 1986, s. 1283, sprawa C-122/99P oraz C-125/99P, ECR 2001, s. I-4219). Na marginesie można wskazać, iż nawet na gruncie rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (Dz. Urz. UE L 338 z 23 grudnia 2003 r., s. 1 i n.) brak jest podstaw dla szerokiej interpretacji pojęcia małżeństwo (zob. szerzej K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej w prawie wspólnotowym, KPP 2007, nr 1, s. 88-89).
[29] UE wciąż nie przysługują kompetencje harmonizacyjne w tym zakresie (zob. art. 5 w zw. z art. 3 TWE).
[30] Podstawę normatywną dla walki z dyskryminacją stanowi bowiem art. 13 TWE. Jego zakres stosowania uzależniony jest de facto od woli państw członkowskich, które o wprowadzeniu środków antydyskryminacyjnych muszą stanowić „jednomyślnie”. W pewnym sensie, aktualne pozostaje stanowisko ETS wyrażone jeszcze przed wprowadzeniem art. 13 TWE w sprawie C-249/96, Grant v. South-West Trains, ECR 1998, s. I-00621.
[31] Nt. minimalnego standardu ochrony w orzecznictwie ETS w sprawach moralności i obyczajów zob. A. Wyrozumska, Inkorporacja Karty Praw Podstawowych do prawa UE: status Karty w prawie UE, zakres obowiązywania i stosowania, główne problemy interpretacyjne z uwzględnieniem stanowiska polskiego, [w:] J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 104 i powołane tam orzecznictwo.
[32] Należy wskazać, iż coraz więcej państw członkowskich przyjmuje odpowiednie regulacje prawne. Obecnie w 14 z nich homoseksualne związki partnerskie nie są prawnie indyferentne.
[33] Sprawa C-117/01, ECR 2004 s. I- I-00541. Sprawa ta dotyczyła odmowy przyznania renty rodzinnej partnerowi, który przeszedł operację zmiany płci, ponieważ prawo krajowe nie zezwalało na małżeństwo transseksualisty. ETS uznał, iż przepisy państw członkowskich uniemożliwiające zawarcie małżeństwa transseksualistom, a w konsekwencji uniemożliwiające uzyskanie renty rodzinnej, są niezgodne z art. 141 TWE (zob. § 30 wyroku).
[34] A. Bodnar, Zakaz dyskryminacji…., s. 46.
[35] Inaczej zob. P. Pogodzińska, Unijna zasada równego traktowania i swoboda przepływu pracowników w odniesieniu do sytuacji mniejszości seksualnych w zatrudnieniu, [w:] Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego 2005, nr 2, s. 83 i n.
[36] Można zatem jedynie żałować, że Komitet Praw Człowieka wydając opinię w sprawie Toonen v. Australia nie uzasadnił przyjętej przez siebie oryginalnej koncepcji zakwalifikowania „orientacji seksualnej” jako elementu pojęcia „płci” (zob. Communication Nr 488/1992, U.N. Doc. CCPR/C/50/D/488/1992 (1994), § 8.7).
Jedną z podstawowych wartości, na których zbudowany jest porządek UE jest zasada równości. Dlatego też ochrona przed dyskryminacją stanowi istotny element działań organów UE[1]. Normatywną podstawę tworzy zaś art. 13 TWE. Przepis ten upoważnia właściwe organy do tworzenia ram prawnych dla przeciwdziałania wszelkim formom dyskryminacji – w tym również dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. W oparciu o ten przepis, w celu walki z dyskryminacją dotychczas przyjęto trzy dyrektywy[2].
Pomimo, iż kwestia dyskryminacji z uwagi na orientację seksualną stanowi istotny problem, którego „koszty ponoszą zarówno pojedyncze osoby, jak i społeczeństwa europejskie”[3], dotychczas tylko jedna z przyjętych dyrektyw zakazuje wprost tego rodzaju dyskryminacji (dyrektywa 2000/78/WE[4])[5].
W tym kontekście, mając na uwadze fakt przyjęcia w 14 państwach członkowskich przepisów regulujących status cywilny homoseksualnych partnerów, jak również toczącą się w Polsce dyskusję na ten temat[6], zasadnym jest omówienie pierwszego – wydanego w oparciu o zakaz z dyrektywy 2000/78/WE – wyroku Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) w przedmiocie równego traktowania osób homoseksualnych. Tym bardziej, że jeszcze w 1998 r. w sprawie Grant v. South-West Trans ETS stał na stanowisku, iż „prawo wspólnotowe w obecnym stanie nie chroni przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną”[7].
II.
Wyrok zapadł na tle następującego stanu faktycznego. W 2001 r. T. Maruko zawarł zarejestrowany związek partnerski[8] z projektantem kostiumów, który od września 1959 r. nieprzerwanie był ubezpieczony w systemie emerytalnym stworzonym dla pracowników niemieckich teatrów. Instytucją prawa publicznego zarządzającą ubezpieczeniami oraz wypłacającą stosowane świadczenia w razie śmierci ubezpieczonego była wówczas Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen (VdB).
W 2005 r. T. Maruko złożył wniosek o przyznanie świadczenia pieniężnego po zmarłym partnerze. Wniosek został odrzucony. Zgodnie ze statutem VdB, zakres podmiotów uprawnionych do tego rodzaju świadczeń nie obejmował pozostałych przy życiu partnerów zarejestrowanych związków partnerskich. Jednym z warunków otrzymania świadczenia było bowiem pozostawanie wnioskodawcy w związku małżeńskim z ubezpieczonym przed jego śmiercią.
W związku z powyższym Tadao Maruko wystąpił na drogę sądową. Właściwy do rozpoznania sprawy - Bawarski Sąd Administracyjny (Bayerisches Verwaltungsgericht) uznał zgodność decyzji VdB z krajowym prawem. Zważywszy bowiem na brak możliwości zawarcia małżeństwa przez partnerów homoseksualnych oraz odrębną regulację dla związków partnerskich, rozszerzająca wykładnia pojęcia „małżonek” lub „małżonka” nie była możliwa. Z uwagi jednak na treść dyrektywy 2000/78/WE, rozpoznający sprawę Sąd wystąpił z stosownymi pytaniami prejudycjalnymi do ETS.
W pierwszej kolejności Sąd wnosił o rozstrzygnięcie:
(i) czy przepisy dyrektywy 2000/78/WE mogą mieć zastosowanie do systemu emerytalnego stworzonego dla pracowników niemieckich teatrów oraz
(ii) czy przyznawane w ramach tego systemu świadczenia pieniężne dla pozostałych przy życiu małżonków mieszczą się w pojęciu „wynagrodzenia” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. c dyrektywy 2000/78/WE[9].
Ponadto, Sąd wnosił o rozstrzygnięcie przez ETS, czy stanowiące podstawę odmownej decyzji VdB przepisy krajowe są zgodne z zasadą niedyskryminacji z uwagi na orientację seksualną w ramach zatrudnienia[10]. W przypadku zaś udzielenia twierdzących odpowiedzi na powyższe pytania – Sąd wnosił – o rozważenie problematyki dyskryminacji ze względu na orientację seksualną w świetle motywu 22 dyrektywy 2000/78/WE[11].
III.
W postępowaniu przed ETS stanowiska przedstawili: VdB[12], rząd Zjednoczonego Królestwa[13], Komisja Europejska (KE)[14] oraz Rzecznik Generalny (dalej również jako Rzecznik). Ponadto, opinię przyjaciela sądu (amicus curiae) przedstawiła International Lesbian and Gay Association (ILGA-Europe)[15].
Z uwagi na przedmiot niniejszych rozważań, z omówionych przez Rzecznika Generalnego zagadnień[16], szczególną uwagę należy zwrócić na problematykę:
(i) możliwości stosowania dyrektywy 2000/78/WE[17],
(ii) znaczenia motywu 22 tej dyrektywy[18] oraz
(iii) zakresu ochrony przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną w wspólnotowym porządku prawnym[19].
Po pierwsze, zdaniem Rzecznika Generalnego, zakaz nierównego traktowania ze względu na orientację seksualną zawarty w dyrektywie 2000/78/WE - na wypadek braku implementacji do porządku krajowego lub wadliwej implementacji - jest bezpośrednio skuteczny. Innymi słowy charakter, układ i treść art. 1 w zw. z art. 2 i art. 3 dyrektywy 2000/78/WE pozwalają w indywidualnym przypadku na ich zastosowanie w sporze z państwem członkowskim. Przyjmując pogląd Rzecznika należałoby uznać, że obywatele państw członkowskich, które nie dokonały na czas lub dokonały wadliwej implementacji przepisów dyrektywy, są materialnie legitymowani do wystąpienia z roszczeniami z tytułu dyskryminacji w sferze zatrudnienia.
Po drugie, w ocenie Rzecznika Generalnego nie sposób przypisywać motywowi 22 dyrektywy 2000/78/WE znaczenia rozstrzygającego. Przemawia za tym jedynie pomocnicza rola preambuły w procesie wykładni przepisów oraz brak rozwinięcia omawianego motywu w treści samej dyrektywy. Rzecznik wskazał, iż choć prawo europejskie szanuje krajowe regulacje stanu cywilnego, nieakceptowana jest sytuacja, w której regulacje te będą stanowione w sprzeczności z porządkiem wspólnotowym[20]. Uzasadniając swoje stanowisko Rzecznik odwołał[21] się do zasady niedyskryminacji wyrażonej: w art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC), art. 21 Karty Praw Podstawowych UE (KPP).
Analizując problematykę zasady niedyskryminacji, Rzecznik przypomniał, iż o ile zakazane szeroko jest dyskryminujące zróżnicowanie oparte na płci (zob. np. art. 141 TWE), o tyle zróżnicowanie ze względu na orientację seksualną już nie. Brak bowiem ogólnej normy wspólnotowej zakazującej takiej dyskryminacji[22].
Zważywszy jednak na treść i bezpośrednią skuteczność dyrektywy 2000/78/WE - w zakresie, w jakim ustanawia bezwarunkowy zakaz dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej ze względu na orientację seksualną w sferze zatrudnienia i pracy - niemieckie przepisy należało uznać za dyskryminujące pośrednio.
Istota sprawy dotyczyła bowiem nierównego traktowania małżonków i partnerów rejestrowanych związków partnerskich w zakresie dostępu do świadczeń emerytalnych w sytuacji faktycznego zbliżenia zakresu uprawnień związanych z ich stanem cywilnym.
Nie była to zatem – w ocenie Rzecznika – dyskryminacja bezpośrednia, albowiem odmowa świadczenia pieniężnego nie była związana z skłonnościami seksualnymi wnioskodawcy.
IV.
Wyrok w sprawie Tadao Maruko v. Versorgungsanstalt der deutschen Bühnen zapadł 1 kwietnia 2008 r.
Rozstrzygając o zakresie stosowania dyrektywy 2000/78/WE ETS uznał, iż sporne świadczenie wywodzi się ze stosunku pracy zmarłego pracownika, a w konsekwencji należy zakwalifikować je jako wynagrodzenie (w rozumieniu art. 141 TWE[23]), do którego zastosowanie znajdą przepisy dyrektywy 2000/78/WE. Tym samym – w ocenie ETS - nie jest ono świadczeniem z publicznego systemu zabezpieczenia społecznego.
Rozważając zastrzeżenia zgłaszane w związku z treścią motywu 22 dyrektywy 2000/78/WE ETS potwierdził, że zarówno stan cywilny, jak i związane z nim świadczeń pozostają w kompetencji państw członkowskich. Jednocześnie jednak ETS zastrzegł, że państwa członkowskie wykonując swoje kompetencje zobowiązane są przestrzegać prawa wspólnotowego, zwłaszcza zasady niedyskryminacji[24].
Stwierdzenie dyskryminacji wymagało jednak uprzedniego rozstrzygnięcia o podobieństwie sytuacji wnioskujących o przyznanie świadczenia przez VdB małżonków i partnerów związków rejestrowanych. Wskazując, iż jest to obowiązek sądu krajowego, ETS nie rozstrzygnął tej kwestii. Jednakże w wyroku stwierdzono, iż zrekonstruowany w oparciu o przepisy dyrektywy 2000/78/WE zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną stoi na przeszkodzie przepisom krajowym, „zgodnie z którymi zarejestrowany partner po śmierci swego partnera nie otrzymuje renty rodzinnej odpowiadającej rencie rodzinnej przysługującej pozostałemu przy życiu małżonkowi, podczas gdy w prawie krajowym zarejestrowany związek partnerski skutkuje tym, że sytuacja osób tej samej płci jest porównywalna z sytuacją małżonków w odniesieniu do tej renty rodzinnej”[25].
V.
Orzeczenie w sprawie Tadao Maruko stanowi istotny element wzmacniający ochronę przed dyskryminacją z uwagi na orientację seksualną w porządkach prawnych państw członkowskich[26]. Choć nie rozwiązuje na poziomie wspólnotowym problemów związanych z dyskryminacją powstającą na gruncie zróżnicowanego statusu cywilnego osób homoseksualnych i heteroseksualnych[27], orzeczenie to może przyczynić się do podnoszenia standardu ochrony przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną przynajmniej w dwóch aspektach.
Po pierwsze, komentowany wyrok wskazuje na szeroki zakres zastosowania dyrektywy 2000/78/WE. ETS uznał, iż zróżnicowana ocena statusu cywilnego, w sytuacji prawno-materialnego podobieństwa instytucji małżeństwa i związku partnerskiego, stanowi dyskryminację zakazaną prawem pochodnym. Funkcjonalne rozumienie związku zachodzącego między „stosunkiem pracy” a „wynagrodzeniem” oraz – w konsekwencji – przyjęcie szerokiej interpretacji tego ostatniego (odwołującej się do treści art. 141 TWE), pozwoliło objąć zakazem dyskryminacji świadczenie z systemu emerytalnego, niezależnie od treści zastrzeżenia z art. 3 ust. 1 oraz motywu 22 dyrektywy 2000/78.
Po drugie, należy zwrócić uwagę na „pomniejszenie” znaczenia motywu 22 dyrektywy 2000/78. Wyniesienie na poziom wspólnotowy określonego zagadnienia (np. zasady równego traktowania w sferze zatrudnienia i pracy) zmusza do odpowiedniego dostosowania przepisów krajowych. Zważywszy, iż istotnym elementem prawa wspólnotowego jest nakaz poszanowania praw podstawowych, swoboda państw członkowskich ograniczona jest zarówno treścią dyrektywy 2000/78/WE, jak i treścią art. 14 EKPC w zw. z art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE).
Omawiane orzeczenie powinno zatem skłonić zarówno ustawodawcę krajowego, jak i judykaturę do refleksji nad zakresem uprawnień przysługujących osobom homoseksualnym w kontekście różnic w ukształtowaniu ich statusu cywilnego względem heteroseksualnych małżonków. Istnienie bowiem podobieństwa na poziomie krajowym między małżonkami a rejestrowanymi partnerami obliguje państwa członkowskie do równego ich traktowania w zakresie przedmiotowym dyrektywy 2000/78/WE. W tym zakresie orzeczenia nie ma jednak znaczenia dla polskiego porządku prawnego, w którym homoseksualne związki partnerskie są prawnie indyferentne.
Sama jednak problematyka równouprawnienia związków partnerskich i małżeństw jest sprawą wewnętrzną państw członkowskich i pozostaje poza kompetencjami UE. Aprobująco należy przyjąć ostrożne stanowisko ETS, który nie rozważał „aspektu podobieństwa”.
Zasadne wydaje się bowiem oddzielenie problematyki równego traktowania osób homoseksualnych w zakresie zatrudnienia i pracy od problematyki zrównania osób homoseksualnych i heteroseksualnych w zakresie uprawnień wynikających ze statusu cywilnego. Ochrona gwarantowana w dyrektywnie przysługuje osobom homoseksualnym niezależnie istnienia regulacji gwarantującej możliwość zawarcia związku partnerskiego.
Na aktualnym poziomie rozwoju prawa wspólnotowego ochrona przed dyskryminacją z uwagi na orientację seksualną może być powiązana jedynie z treścią dyrektywy 2000/78/WE. Orzekanie przez ETS w oparciu o ten akt o „podobieństwie” między związkami partnerskimi a małżeństwami stanowiłoby nieuzasadnioną i daleko idącą ingerencję w niemiecki porządek cywilnoprawny. Zważywszy, iż (i) zarówno pojęcie małżeństwa jak i związku partnerskiego nie są pojęciami prawa wspólnotowego[28], (ii) status cywilny obywateli UE jest przedmiotem krajowego prawa cywilnego-rodzinnego[29], (iii) wciąż brak jest bezpośrednio skutecznego, generalnego, normatywnego zakazu dyskryminacji ze względu na orientację seksualną w prawie wspólnotowym[30], orzeczenie takie zaprzeczałoby regule wyznaczania minimalnego standardu harmonizacji porządków państw członkowskich w drodze orzecznictwa sądów wspólnotowych[31].
Niezależnie od faktu, iż w obecnym stanie prawa regułę tę powoli zaczyna wyznaczać nie tyle pytanie o rozpoznawanie przez prawo związków partnerskich, ile pytanie o zakres uprawnień im przyznanych[32], z uwagi na zróżnicowaną regulację dotyczącą związków partnerskich w porządkach prawnych państw członkowskich – konstruowanie w orzecznictwie modelu związku partnerskiego „podobnego do małżeństwa” – może naruszać zasadę stabilności i pewności prawa.
Orzeczenie o materialnym podobieństwie obu instytucji w sprawie Tadao Maruko w istocie doprowadziłoby do przesądzenia o wzajemnej relacji obu instytucji nie tylko w prawie niemieckim. W pewnym sensie model legislacyjny jednego państwa – w skutek orzeczenia ETS – stałby się punktem odniesienia dla rozwiązań legislacyjnych przyjętych lub przyjmowanych w innych państwach.
W tym kontekście należy podkreślić, iż na pojęcie statusu cywilnego składa się szereg uprawnień i obowiązków wynikających z wzajemnie powiązanych ze sobą instytucji prawa: podatkowego, ubezpieczeń społecznych, rodzinnego, spadkowego, zobowiązań. Zważywszy na daleko idące zróżnicowanie w regulacji (lub jej brak) w porządkach prawnych państw członkowskich oraz treść art. 13 TWE, omawiana problematyka powinna znaleźć swoje rozwiązanie nie tyle na gruncie orzecznictwa, ile wspólnych działań państw członkowskich.
Z aprobatą należy zatem przyjąć stanowisko ETS, który nie posłużył się w omawianej sprawie rozumowaniem analogicznym do przedstawionego w sprawie K.B.[33]. Po pierwsze, trafnie wskazano w doktrynie, iż sytuacja osób transseksualnych i homoseksualnych nie jest tożsama; nie jest zatem zasadne wnioskowanie per analogiam[34]. Po drugie - uzupełniając wcześniejsze uwagi - należy wskazać, iż zakaz dyskryminacji osób transseksualnych ma bezpośrednio skuteczną podstawę w art. 141 TWE. Nierówne traktowanie osób homoseksualnych nie może zaś zostać zakwalifikowane jako dyskryminacja z uwagi na płeć[35]. Przeciwko takiej interpretacji przemawia racjonalna wykładnia TWE, który posługuje się literalnie różnymi klauzulami niedyskryminacyjnymi. Zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną został zawarty w treści art. 13 TWE i nie można przypisywać mu tożsamego znaczenia z zakazem dyskryminacji ze względu na płeć z art. 141 TWE. Na marginesie wypada wskazać, iż argument odwołujący się do funkcjonalnego rozumienia „płci” (przez posłużenie się pojęciem „gender”), jako nieprzejrzysty nie może mieć znaczenia rozstrzygającego[36].
VI.
Na obecnym etapie rozwoju prawa wspólnotowego oraz krajowych przepisów regulujących status cywilny partnerów homoseksualnych, jedynym uzasadnionym instrumentem walki z dyskryminacją z uwagi na orientację seksualną mogą być akty normatywne przyjęte w oparciu o art. 13 TWE. Zważywszy jednak na ograniczony zakres przedmiotowy przyjmowanych aktów, brak kompetencji UE w zakresie kształtowania statusu cywilnego obywateli państw członkowskich, należy uznać, iż przyjęte na podstawie art. 13 TWE akty normatywne nie stanowią wystarczającej podstawy dla zrównania na poziomie wspólnotowym partnerów związków partnerskich i małżonków.
Michał Ziółkowski
-------------------------------------------------------------
[1] Zob. decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady 771/2006/WE z 17 maja 2006 r. ustanawiająca Europejski Rok na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007) – w Kierunku Sprawiedliwego Społeczeństwa, Dz.U. L 146 z 31.5.2006, s. 1-7; Rezolucja Rady 2007/C 308/01 z 5 grudnia 2007 r. w sprawie dalszych działań po zakończeniu Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007), Dz.U. C 308 z 19.12.2007, s. 1. Problematyka ta stanowi również przedmiot zainteresowań i intensywnych działań Agencji Praw Podstawowych (zob. European Union Agency for Fundamental Rights, Annual Work Programme 2009, grudzień 2008, s. 6, 13 i n.)
[2] Szerzej zob. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z 2 lipca 2008 r., COM(2008) 420.
[3] Rezolucja Rady 2007/C 308/01 z 5 grudnia 2007 r. w sprawie dalszych działań po zakończeniu Europejskiego Roku na rzecz Równych Szans dla Wszystkich (2007), Dz.U. C 308 z 19.12.2007, s. 1; zob. też informacje KE na stronie: http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/1071&format=HTML&aged=0&language=PL&guiLanguage=en [3-03-2009].
[4] Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, Dz.U. L 303 z 2.12.2000, s. 16—22.
[5] Komisja Europejska 2 lipca 2008 r. przyjęła jednak propozycję wprowadzenia szerokiego (tj. wykraczającego poza zakres zatrudnienia i pracy) zakazu dyskryminacji osób homoseksualnych (zob. Proposal for a Council Directive on implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of religion or belief, disability, age or sexual orientation z 2 lipca 2008 r., COM(2008) 426).
[6] Zob. B. Wildstein, Młot antydyskryminacji, Rzeczpospolita z 21 lutego 2009 r.; M. Wojciechowski, Nie trzeba bać się Karty (wywiad z prof. J. Barczem), Gazeta Wyborcza z 19 kwietnia 2008 r.
[7] Sprawa C-249/96, Grant v. South-West Trains, ECR 1998, s. I-00621.
[8] Podstawą prawną jest Gesetz über die Eingetragene Lebenspartnerschaft z 16 lutego 2001 r. (LPartG), BGBl. 2001 I, s. 266, zmieniona ustawą z 15 grudnia 2004 r., BGBl. 2004 I, s. 3396 (zob. też. http://bundesrecht.juris.de/lpartg/). Ustawa z 2001 roku wprowadziła model związku, który możnaby określić jako: model kontraktowy. Istota związku dotyczyła głównie regulacji skutków majątkowych np. solidarnej odpowiedzialności za niektóre zobowiązania (szerzej zob. B. Janowski, Rejestracja w RFN związków partnerskich osób tej samej płci, [w:] Rejent Nr 12/2001, s. 22-40). Dokonana w 2004 r. zmiana wprowadziła elementy prawnorodzinne. Zgodnie z obowiązującą ustawą – oprócz uprawnień i obowiązków o charakterze majątkowym (Rozdział II § 5-8 LPartG) – partnerzy: (i) zobowiązani są do wzajemnej opieki (Rozdział II §2 LPartG), (ii) otrzymali prawa spadkowe (Rozdział II § 10 LPartG), (iii) uprawnieni są do posługiwania się wspólnym nazwiskiem (Rozdział II § 3 pkt 1 LPartG).
[9] Art. 3 ust. 1: W granicach kompetencji Wspólnoty, niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu do: [lit. c] warunków zatrudnienia i pracy, łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania.
[10] Zob. art. 1 w zw. z art. 2 i art. 3 dyrektywy 2000/78/WE.
[11] Motyw ten ma następujące brzmienie: Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów prawa krajowego dotyczących stanu cywilnego i wynikających z tego świadczeń.
[12] W pisemnym stanowisku wskazano na publicznoprawny charakter świadczenia wypłacanego z funduszy zarządzanego przez VdB. Świadczenie zatem nie było objęte zakresem dyrektywy 2000/78/WE (§ 35-36 wyroku).
[13] Rząd Zjednoczonego Królestwa wyeksponował znaczenie motywu 22 dyrektywy 2000/78 argumentując, iż wyłącza on świadczenia związane ze stanem cywilnym. Jest on bowiem przedmiotem wyłącznej regulacji państw członkowskich (§ 39 wyroku).
[14] W ocenie KE, zakres dyrektywy 2000/78/WE obejmuje świadczenia wypłacane przez VdB, ponieważ świadczenia te mieszczą się w wypracowanej w orzecznictwie ETS definicji „wynagrodzenia”. Tym samym nie mogą zostać zakwalifikowane jako „płatności dokonywane z systemów publicznych” w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy 200/78/WE. Odnosząc się do zastrzeżeń VdB i rządu Zjednoczonego Królestwa KE argumentowała, iż motyw 22 dyrektywy 2000/78/WE wskazuje jedynie na brak kompetencji normatywnych UE w zakresie kształtowania stanu cywilnego obywateli UE. Jednocześnie jednak – argumentowano – motyw ten nie znalazł odzwierciedlenia w treści samej dyrektywy.
[15] Oral observations of Rechtsanwalt dr Helmut Graupner on behald of Mr. Maruko’s Co-Representative ILGA-EUROPE, dostępna na stronie: http://www.ilga-europe.org/europe/litigation_in_the_european_courts/european_court_of_justice_european_union_luxembourg/tadao_maruko_v_versorgungsanstalt_der_deutschen_buehnen_oral_observations_of_rechtsanwalt_dr_helmut_graupner_on_behalf_of_mr_maruko_s_co_representative_ilga_europe_19_june_2007_survivor_s_pension_for_employee_s_registered_same_sex_partner [20-02-2009].
[16] Opinia Rzecznika Generalnego Damasa Ruiza-Jaraba Colomera z 6 września 2007 r. w sprawie C-267/06, Tadao Maruko v. Versorgungsanstalt de deutschen Buehnen.
[17] Tamże, § 29-35.
[18] Tamże, § 73-81.
[19] Tamże, § 82 – 104.
[20] Tamże, § 77.
[21] Tamże, § 78.
[22] Tamże, § 91.
[23] Za powyższym stanowiskiem przemawiało (i) pochodzenie renty z systemu ubezpieczeniowego, którego podstawą był układ zbiorowy pracy (§ 49 wyroku), (ii) dobrowolny charakter ubezpieczenia (§55 wyroku), (iii) uzależnienie wysokości renty od statutu a nie od ustawy (§ 50-53 wyroku).
[24] Por. sprawa C‑267/06, ECR 2003, s. I-11613, § 59 wyroku.
[25] Teza II wyroku.
[26] Zob. też A. Bodnar, Zakaz dyskryminacji osób homoseksualnych pozostających w związkach partnerskich – glosa do wyroku ETS z 1.04.2008 r., w sprawie C-267/06 Tadao Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutsche Buehnen, Europejski Przegląd Sądowy Nr 10/2008, s. 46- 48.
[27] Zob. szerzej M. Ziółkowski, Status homoseksualnych partnerów rejestrowanych związków partnerskich w świetle niedyskryminacyjnego prawa UE, Europejski Przegląd Sądowy Nr XXX i powołana tam literatura.
[28] ETS niejednokrotnie wskazywał na brak podstaw zarówno dla nadania pojęciu małżeństwa charakteru pojęcia prawa wspólnotowego, jak również dla rozszerzającej - tj. obejmującej zakresem związki partnerskie - jego interpretacji (zob. sprawa 59/85, ECR 1986, s. 1283, sprawa C-122/99P oraz C-125/99P, ECR 2001, s. I-4219). Na marginesie można wskazać, iż nawet na gruncie rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (Dz. Urz. UE L 338 z 23 grudnia 2003 r., s. 1 i n.) brak jest podstaw dla szerokiej interpretacji pojęcia małżeństwo (zob. szerzej K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej w prawie wspólnotowym, KPP 2007, nr 1, s. 88-89).
[29] UE wciąż nie przysługują kompetencje harmonizacyjne w tym zakresie (zob. art. 5 w zw. z art. 3 TWE).
[30] Podstawę normatywną dla walki z dyskryminacją stanowi bowiem art. 13 TWE. Jego zakres stosowania uzależniony jest de facto od woli państw członkowskich, które o wprowadzeniu środków antydyskryminacyjnych muszą stanowić „jednomyślnie”. W pewnym sensie, aktualne pozostaje stanowisko ETS wyrażone jeszcze przed wprowadzeniem art. 13 TWE w sprawie C-249/96, Grant v. South-West Trains, ECR 1998, s. I-00621.
[31] Nt. minimalnego standardu ochrony w orzecznictwie ETS w sprawach moralności i obyczajów zob. A. Wyrozumska, Inkorporacja Karty Praw Podstawowych do prawa UE: status Karty w prawie UE, zakres obowiązywania i stosowania, główne problemy interpretacyjne z uwzględnieniem stanowiska polskiego, [w:] J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 104 i powołane tam orzecznictwo.
[32] Należy wskazać, iż coraz więcej państw członkowskich przyjmuje odpowiednie regulacje prawne. Obecnie w 14 z nich homoseksualne związki partnerskie nie są prawnie indyferentne.
[33] Sprawa C-117/01, ECR 2004 s. I- I-00541. Sprawa ta dotyczyła odmowy przyznania renty rodzinnej partnerowi, który przeszedł operację zmiany płci, ponieważ prawo krajowe nie zezwalało na małżeństwo transseksualisty. ETS uznał, iż przepisy państw członkowskich uniemożliwiające zawarcie małżeństwa transseksualistom, a w konsekwencji uniemożliwiające uzyskanie renty rodzinnej, są niezgodne z art. 141 TWE (zob. § 30 wyroku).
[34] A. Bodnar, Zakaz dyskryminacji…., s. 46.
[35] Inaczej zob. P. Pogodzińska, Unijna zasada równego traktowania i swoboda przepływu pracowników w odniesieniu do sytuacji mniejszości seksualnych w zatrudnieniu, [w:] Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego 2005, nr 2, s. 83 i n.
[36] Można zatem jedynie żałować, że Komitet Praw Człowieka wydając opinię w sprawie Toonen v. Australia nie uzasadnił przyjętej przez siebie oryginalnej koncepcji zakwalifikowania „orientacji seksualnej” jako elementu pojęcia „płci” (zob. Communication Nr 488/1992, U.N. Doc. CCPR/C/50/D/488/1992 (1994), § 8.7).
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
