Komentarz do dokumentu: Zasady uiszczania opłat sądowych od środka odwoławczego w sprawach gospodarczych (Orzeczenia)
Autor: Joanna Farengolm Data dodania: 2009-03-11 13:09:32
Stan faktyczny
Wyrokiem z 7 marca 2006 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie, Wydział V Gospodarczy, zasądził od K. spółka z o.o. na rzecz powoda kwotę 15 108,40 zł. W postępowaniu przed sądem pierwszej instancji skarżąca była zastępowana przez profesjonalnego pełnomocnika.
Od powyższego wyroku skarżąca wniosła apelację podpisaną przez prezesa zarządu. Apelacja ta została odrzucona przez Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie ze względu na brak należytej opłaty. Skarżąca wniosła zażalenie na powyższe postanowienie, wskazując w nim w szczególności na niezgodność przepisów art. 1302 § 4 w związku z art. 1302 § 3 KPC z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji oraz z art. 6 Konwencji.
Postanowieniem z 4 sierpnia 2006 r. Sąd Okręgowy w Krakowie, Wydział XII Gospodarczy – Odwoławczy, oddalił to zażalenie.
Stan prawny
Zgodnie z treścią przepisów art. 1302 § 4 w związku z art. 1302 § 3 KPC, sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia.
Przepis ten stosuje się do pisma wniesionego w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas, gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny. Zarządzenie o zwrocie pisma powinno zawierać określenie wysokości należnej opłaty stosunkowej, jeżeli opłata została uiszczona w niewłaściwej wysokości, oraz wskazanie skutków ponownego wniesienia pisma.
Przepis art. 45 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Natomiast art. 78 Konstytucji RP mówi, że każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.
W powiązaniu z tymi uregulowaniami pozostaje art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, którego treść wskazuje, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.
Orzeczenie
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że: „art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach, w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, są niezgodne z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.”
TK postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W przekonaniu skarżącej Spółki ustawodawca może wymagać od przedsiębiorcy więcej jedynie w relacjach ze stroną ekonomicznie słabszą – konsumentem. Tylko w tym zakresie zasadne jest powoływanie się na profesjonalny charakter prowadzonej działalności. W ocenie skarżącej nieracjonalne jest zrównywanie przedsiębiorcy z profesjonalnym pełnomocnikiem mającym przygotowanie prawnicze. Nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego dotyczącego gwarancji prawa do sądu wynikającej z art. 45 ust. 1 Konstytucji, skarżąca wskazała, że prawo to nie może być w demokratycznym państwie prawa rozumiane tylko formalnie, jako dostępność drogi sądowej w ogóle, ale powinno być rozumiane materialnie, jako możliwość prawnie skutecznej ochrony praw na drodze sądowej. W tym kontekście podkreśliła w szczególności, że z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika nakaz takiego kształtowania przepisów, aby sądowa ochrona miała charakter rzeczywisty.
Zdaniem skarżącej nie sposób uznać, iż przepis realizujący zasadę szybkości postępowania w sprawach gospodarczych, która – w jej ocenie – nie ma charakteru konstytucyjnego, kosztem prawa do zaskarżenia i merytorycznego rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji może obowiązywać w demokratycznym państwie prawa. Skarżąca wskazała, że zarówno Konstytucja, jak i Konwencja przewidują wymóg rozpoznawania spraw w rozsądnym terminie.
Zarówno stan faktyczny, na gruncie którego powstał problem konstytucyjny objęty zarzutami przedstawionymi przez skarżącą, jak i uzasadnienie wniesionej skargi konstytucyjnej wskazuje, że skarżąca kwestionuje normę prawną, zgodnie z którą w postępowaniu w sprawach gospodarczych sąd odrzuca nieopłacony środek odwoławczy lub środek zaskarżenia wniesiony przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata, radcę prawnego czy rzecznika patentowego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty.
Mając powyższe na uwadze, Trybunał Konstytucyjny uznał, że przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie jest art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z 1302 § 3 k.p.c. w zakresie, w którym w odniesieniu do postępowania w sprawach gospodarczych wskazane przepisy przewidują, że sąd odrzuca nieopłacony środek odwoławczy lub środek zaskarżenia wniesiony przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez profesjonalnego pełnomocnika, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty.
Konstytucyjność uregulowania kwestionowanego przez skarżącą była już przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty. W uzasadnieniu powyższego wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał, że art. 1302 § 4 k.p.c. odnosi się także do innych odwołań i środków zaskarżenia wskazanych w art. 1302 § 3 k.p.c., o ile tylko mogą być one wniesione przez samą stronę, niereprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika. Trybunał Konstytucyjny orzekł o niekonstytucyjności w tym tylko zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje się, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty.
Istota zarzutu sformułowanego przez skarżącą w rozpatrywanej sprawie dotyczy naruszenia przez kwestionowaną regulację, jako zbyt rygorystyczną, art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.
Dokonując wykładni zasady konstytucyjnej zawartej w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie już wskazywał, iż na jej treść składa się w szczególności:
- prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia procedury przed sądem, który ma być organem niezależnym, niezawisłym, bezstronnym,
- prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, oraz
- prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd.
Z faktu powołania tej zasady w związku z art. 78 Konstytucji wynika, iż zgłoszony zarzut niezgodności zakwestionowanego uregulowania z art. 45 ust. 1 Konstytucji odnieść należy do tego tylko aspektu zasady prawa do sądu, z którego wynika gwarancja takiego ukształtowania procedury sądowej, ażeby spełniała wymogi sprawiedliwości w sensie sprawiedliwego ukształtowania dostępu do środków zaskarżenia.
Stanowisko RPO, Marszałka Sejmu i Prokuratora Generalnego
Pismem z 6 sierpnia 2007 r. do rozpatrywanej skargi konstytucyjnej Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił stanowisko, że art. 1302 § 4 w związku z art. 1302 § 3 k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 i art. 176 ust. 1. Z jednej strony RPO pominął wśród wzorców kontroli art. 6 ust. 1 Konwencji, z drugiej zaś – uzupełnił wzorce powołane przez skarżącą o art. 176 ust. 1 Konstytucji.
RPO podkreślił, że zaskarżone uregulowanie w odniesieniu do przedsiębiorcy wyłącza ogólną zasadę uzupełniania pism procesowych na wezwanie przewodniczącego, przenosząc na przedsiębiorców wymogi profesjonalizmu stosowane wobec adwokatów i radców prawnych. Założenie, że podmiot prowadzący działalność gospodarczą orientuje się w przepisach z zakresu postępowania cywilnego równie sprawnie jak profesjonalny pełnomocnik, nie wydaje się jednak uprawnione. Od podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą można bowiem wymagać odpowiedniej fachowości w ramach podjętej aktywności zawodowej, jednak trudno przyjąć, że w zakres wymaganej wiedzy wchodzi również znajomość szczegółowych przepisów procedury sądowej, a do takich należą regulacje dotyczące kosztów. W tym kontekście RPO stwierdził, że przedsiębiorca jest zaskakiwany informacją, że nie uiścił wymaganych opłat. Sąd nie ma bowiem obowiązku pouczenia przedsiębiorcy o obowiązku uiszczenia opłaty. W ocenie RPO cechą pozwalającą na zróżnicowanie podmiotów pod względem wymogów proceduralnych może być wykształcenie prawnicze i przynależność do korporacji zawodowej.
Kwestionowane uregulowanie przez nałożenie podwyższonych wymagań profesjonalnych na osoby mniemające wykształcenia prawniczego narusza wskazane przepisy Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny co do zasady uznaje za dopuszczalne doprecyzowanie przez RPO wzorców kontroli powołanych w skardze konstytucyjnej, do której się przyłącza. Pismo, mocą którego RPO przyłączył się do wniesionej skargi konstytucyjnej, nie może natomiast prowadzić do rozszerzenia granic zaskarżenia w sprawie. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego w rozpatrywanej sprawie uzupełnienie wskazanych przez skarżącą wzorców kontroli o art. 176 ust. 1 Konstytucji nie stanowi doprecyzowania podstawy kontroli w sprawie, ale jej niedopuszczalne rozszerzenie.
Na rozprawie 26 czerwca 2008 r. przedstawiciel RPO zmodyfikował pisemne stanowisko. Stwierdził, że co do art. 6 ust. 1 Konwencji, wskazanego przez skarżącą jako jeden z wzorców kontroli w sprawie, konieczne jest umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Przedstawiciel RPO cofnął zawarty w piśmie wniosek o stwierdzenie niezgodności zaskarżonej regulacji także z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
W piśmie z 4 marca 2008 r. Marszałek Sejmu przedstawił stanowisko Sejmu: wniósł o stwierdzenie, że zaskarżone uregulowanie jest niezgodne ze wskazanymi wzorcami kontroli. Przedstawiciel Sejmu na rozprawie dnia 26 czerwca 2008r. podtrzymał pisemne stanowisko, nie uzupełniając go o żadne dodatkowe elementy.
W piśmie z 16 maja 2008 r. Prokurator Generalny przedstawił stanowisko w sprawie: wniósł o stwierdzenie, że art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 k.p.c. w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca nieopłaconą apelację, wniesioną przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 176 ust. 1 Konstytucji, oraz o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie.
Uzasadniając przedstawione stanowisko, Prokurator Generalny stwierdził, że unormowanie zawarte w art. 1302 § 4 k.p.c. jest rozwiązaniem nowym. Jego istotą jest objęcie wzmożonym rygorem związanym ze skutkiem nieopłacenia wskazanych w art. 1302 § 3 k.p.c. pism, w tym środków odwoławczych i środków zaskarżenia, również przedsiębiorców w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Przyjęcie tego restryktywnego uregulowania w odniesieniu do przedsiębiorców niereprezentowanych przez adwokata lub radcę prawnego opiera się na założeniu, że są oni profesjonalistami przygotowanymi do obliczania należności Skarbu Państwa. Nawiązując do wzorców kontroli wskazanych przez skarżącą w rozpatrywanej sprawie, Prokurator Generalny podkreślił, że argumenty, którymi Trybunał Konstytucyjny posłużył się w uzasadnieniu wskazanego powyżej wyroku z 20 grudnia 2007 r. (sygn. P 39/06) znajdują tu odpowiednie zastosowanie.
Na rozprawie dnia 26 czerwca 2008r. przedstawiciel Prokuratora Generalnego podtrzymał pisemne stanowisko. Poinformował również, że Minister Sprawiedliwości podjął decyzję o włączeniu nowelizacji przepisów dotyczących skutków nieopłaconych środków zaskarżenia i środków odwoławczych do najbliższej nowelizacji kodeksu prawa cywilnego, poświęconej w głównej mierze realizacji zobowiązań wynikających z prawa Unii Europejskiej.
Skutki wyroku dla skarżącej
Niniejszy wyrok zapadł w wyniku rozpoznania skargi konstytucyjnej pozostającej w związku z konkretną sprawą. Powyższe uwagi znajdują odpowiednie zastosowanie w rozpatrywanej sprawie. Wśród wzorców kontroli wskazanych w sprawie nie została wprawdzie wymieniona zasada równości wobec prawa, gwarantowana przez art. 32 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu rozpatrywanej skargi konstytucyjnej skarżąca podniosła natomiast, że zaskarżone uregulowanie opiera się na fałszywym przekonaniu, że przedsiębiorca jest profesjonalistą, w związku z czym można nakładać na niego obowiązki dalej idące niż na strony, które profesjonalistami nie są. Zrównywanie przedsiębiorcy z profesjonalnym pełnomocnikiem mającym przygotowanie prawnicze nie jest zaś konstytucyjnie uzasadnione.
W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że w sprawie zakończonej wyrokiem z 20 grudnia 2007 r. (sygn. P 39/06), Trybunał Konstytucyjny wskazał już, że o ile nie budzi sprzeciwu rygoryzm uchybienia obowiązkom wynikającym z konieczności opłacenia pisma w sytuacji, gdy strona procesowa korzysta w postępowaniu z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, o tyle inna musi być ocena sytuacji, gdy w postępowaniu działa samodzielnie.
Kontrola Trybunału w niniejszej sprawie ma charakter abstrakcyjno-konkretny, jej zakres wyznaczony jest ramami wniesionej skargi konstytucyjnej. Jeżeli skarżąca zdecyduje się na wystąpienie z wnioskiem o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania, wówczas w postępowaniu, które będzie się toczyło w jej sprawie, będą zapadać orzeczenia możliwe do zakwestionowania także za pomocą innych niż apelacja środków odwoławczych i środków zaskarżenia. Z tego powodu, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego nadmiernym formalizmem byłoby zakresowe ujęcie sentencji wyroku w tej sprawie przez ograniczenie stwierdzenia niekonstytucyjności zaskarżonego uregulowania wyłącznie do apelacji.
Joanna Farengolm
IV rok Prawa
Krakowska Akademia im. A. – F. Modrzewskiego
Wyrokiem z 7 marca 2006 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie, Wydział V Gospodarczy, zasądził od K. spółka z o.o. na rzecz powoda kwotę 15 108,40 zł. W postępowaniu przed sądem pierwszej instancji skarżąca była zastępowana przez profesjonalnego pełnomocnika.
Od powyższego wyroku skarżąca wniosła apelację podpisaną przez prezesa zarządu. Apelacja ta została odrzucona przez Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie ze względu na brak należytej opłaty. Skarżąca wniosła zażalenie na powyższe postanowienie, wskazując w nim w szczególności na niezgodność przepisów art. 1302 § 4 w związku z art. 1302 § 3 KPC z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji oraz z art. 6 Konwencji.
Postanowieniem z 4 sierpnia 2006 r. Sąd Okręgowy w Krakowie, Wydział XII Gospodarczy – Odwoławczy, oddalił to zażalenie.
Stan prawny
Zgodnie z treścią przepisów art. 1302 § 4 w związku z art. 1302 § 3 KPC, sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia.
Przepis ten stosuje się do pisma wniesionego w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas, gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny. Zarządzenie o zwrocie pisma powinno zawierać określenie wysokości należnej opłaty stosunkowej, jeżeli opłata została uiszczona w niewłaściwej wysokości, oraz wskazanie skutków ponownego wniesienia pisma.
Przepis art. 45 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Natomiast art. 78 Konstytucji RP mówi, że każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.
W powiązaniu z tymi uregulowaniami pozostaje art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, którego treść wskazuje, iż każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.
Orzeczenie
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że: „art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach, w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewidują, że sąd odrzuca nieopłacone środki odwoławcze lub środki zaskarżenia, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, są niezgodne z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.”
TK postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W przekonaniu skarżącej Spółki ustawodawca może wymagać od przedsiębiorcy więcej jedynie w relacjach ze stroną ekonomicznie słabszą – konsumentem. Tylko w tym zakresie zasadne jest powoływanie się na profesjonalny charakter prowadzonej działalności. W ocenie skarżącej nieracjonalne jest zrównywanie przedsiębiorcy z profesjonalnym pełnomocnikiem mającym przygotowanie prawnicze. Nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego dotyczącego gwarancji prawa do sądu wynikającej z art. 45 ust. 1 Konstytucji, skarżąca wskazała, że prawo to nie może być w demokratycznym państwie prawa rozumiane tylko formalnie, jako dostępność drogi sądowej w ogóle, ale powinno być rozumiane materialnie, jako możliwość prawnie skutecznej ochrony praw na drodze sądowej. W tym kontekście podkreśliła w szczególności, że z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika nakaz takiego kształtowania przepisów, aby sądowa ochrona miała charakter rzeczywisty.
Zdaniem skarżącej nie sposób uznać, iż przepis realizujący zasadę szybkości postępowania w sprawach gospodarczych, która – w jej ocenie – nie ma charakteru konstytucyjnego, kosztem prawa do zaskarżenia i merytorycznego rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji może obowiązywać w demokratycznym państwie prawa. Skarżąca wskazała, że zarówno Konstytucja, jak i Konwencja przewidują wymóg rozpoznawania spraw w rozsądnym terminie.
Zarówno stan faktyczny, na gruncie którego powstał problem konstytucyjny objęty zarzutami przedstawionymi przez skarżącą, jak i uzasadnienie wniesionej skargi konstytucyjnej wskazuje, że skarżąca kwestionuje normę prawną, zgodnie z którą w postępowaniu w sprawach gospodarczych sąd odrzuca nieopłacony środek odwoławczy lub środek zaskarżenia wniesiony przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata, radcę prawnego czy rzecznika patentowego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty.
Mając powyższe na uwadze, Trybunał Konstytucyjny uznał, że przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie jest art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z 1302 § 3 k.p.c. w zakresie, w którym w odniesieniu do postępowania w sprawach gospodarczych wskazane przepisy przewidują, że sąd odrzuca nieopłacony środek odwoławczy lub środek zaskarżenia wniesiony przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez profesjonalnego pełnomocnika, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty.
Konstytucyjność uregulowania kwestionowanego przez skarżącą była już przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty. W uzasadnieniu powyższego wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał, że art. 1302 § 4 k.p.c. odnosi się także do innych odwołań i środków zaskarżenia wskazanych w art. 1302 § 3 k.p.c., o ile tylko mogą być one wniesione przez samą stronę, niereprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika. Trybunał Konstytucyjny orzekł o niekonstytucyjności w tym tylko zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje się, że sąd odrzuca nieopłacone zarzuty od nakazu zapłaty, wniesione przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej zapłaty.
Istota zarzutu sformułowanego przez skarżącą w rozpatrywanej sprawie dotyczy naruszenia przez kwestionowaną regulację, jako zbyt rygorystyczną, art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.
Dokonując wykładni zasady konstytucyjnej zawartej w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie już wskazywał, iż na jej treść składa się w szczególności:
- prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia procedury przed sądem, który ma być organem niezależnym, niezawisłym, bezstronnym,
- prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, oraz
- prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd.
Z faktu powołania tej zasady w związku z art. 78 Konstytucji wynika, iż zgłoszony zarzut niezgodności zakwestionowanego uregulowania z art. 45 ust. 1 Konstytucji odnieść należy do tego tylko aspektu zasady prawa do sądu, z którego wynika gwarancja takiego ukształtowania procedury sądowej, ażeby spełniała wymogi sprawiedliwości w sensie sprawiedliwego ukształtowania dostępu do środków zaskarżenia.
Stanowisko RPO, Marszałka Sejmu i Prokuratora Generalnego
Pismem z 6 sierpnia 2007 r. do rozpatrywanej skargi konstytucyjnej Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił stanowisko, że art. 1302 § 4 w związku z art. 1302 § 3 k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 i art. 176 ust. 1. Z jednej strony RPO pominął wśród wzorców kontroli art. 6 ust. 1 Konwencji, z drugiej zaś – uzupełnił wzorce powołane przez skarżącą o art. 176 ust. 1 Konstytucji.
RPO podkreślił, że zaskarżone uregulowanie w odniesieniu do przedsiębiorcy wyłącza ogólną zasadę uzupełniania pism procesowych na wezwanie przewodniczącego, przenosząc na przedsiębiorców wymogi profesjonalizmu stosowane wobec adwokatów i radców prawnych. Założenie, że podmiot prowadzący działalność gospodarczą orientuje się w przepisach z zakresu postępowania cywilnego równie sprawnie jak profesjonalny pełnomocnik, nie wydaje się jednak uprawnione. Od podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą można bowiem wymagać odpowiedniej fachowości w ramach podjętej aktywności zawodowej, jednak trudno przyjąć, że w zakres wymaganej wiedzy wchodzi również znajomość szczegółowych przepisów procedury sądowej, a do takich należą regulacje dotyczące kosztów. W tym kontekście RPO stwierdził, że przedsiębiorca jest zaskakiwany informacją, że nie uiścił wymaganych opłat. Sąd nie ma bowiem obowiązku pouczenia przedsiębiorcy o obowiązku uiszczenia opłaty. W ocenie RPO cechą pozwalającą na zróżnicowanie podmiotów pod względem wymogów proceduralnych może być wykształcenie prawnicze i przynależność do korporacji zawodowej.
Kwestionowane uregulowanie przez nałożenie podwyższonych wymagań profesjonalnych na osoby mniemające wykształcenia prawniczego narusza wskazane przepisy Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny co do zasady uznaje za dopuszczalne doprecyzowanie przez RPO wzorców kontroli powołanych w skardze konstytucyjnej, do której się przyłącza. Pismo, mocą którego RPO przyłączył się do wniesionej skargi konstytucyjnej, nie może natomiast prowadzić do rozszerzenia granic zaskarżenia w sprawie. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego w rozpatrywanej sprawie uzupełnienie wskazanych przez skarżącą wzorców kontroli o art. 176 ust. 1 Konstytucji nie stanowi doprecyzowania podstawy kontroli w sprawie, ale jej niedopuszczalne rozszerzenie.
Na rozprawie 26 czerwca 2008 r. przedstawiciel RPO zmodyfikował pisemne stanowisko. Stwierdził, że co do art. 6 ust. 1 Konwencji, wskazanego przez skarżącą jako jeden z wzorców kontroli w sprawie, konieczne jest umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Przedstawiciel RPO cofnął zawarty w piśmie wniosek o stwierdzenie niezgodności zaskarżonej regulacji także z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
W piśmie z 4 marca 2008 r. Marszałek Sejmu przedstawił stanowisko Sejmu: wniósł o stwierdzenie, że zaskarżone uregulowanie jest niezgodne ze wskazanymi wzorcami kontroli. Przedstawiciel Sejmu na rozprawie dnia 26 czerwca 2008r. podtrzymał pisemne stanowisko, nie uzupełniając go o żadne dodatkowe elementy.
W piśmie z 16 maja 2008 r. Prokurator Generalny przedstawił stanowisko w sprawie: wniósł o stwierdzenie, że art. 1302 § 4 zdanie pierwsze w związku z art. 1302 § 3 k.p.c. w zakresie, w jakim w postępowaniu w sprawach gospodarczych przewiduje, że sąd odrzuca nieopłaconą apelację, wniesioną przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 176 ust. 1 Konstytucji, oraz o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie.
Uzasadniając przedstawione stanowisko, Prokurator Generalny stwierdził, że unormowanie zawarte w art. 1302 § 4 k.p.c. jest rozwiązaniem nowym. Jego istotą jest objęcie wzmożonym rygorem związanym ze skutkiem nieopłacenia wskazanych w art. 1302 § 3 k.p.c. pism, w tym środków odwoławczych i środków zaskarżenia, również przedsiębiorców w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Przyjęcie tego restryktywnego uregulowania w odniesieniu do przedsiębiorców niereprezentowanych przez adwokata lub radcę prawnego opiera się na założeniu, że są oni profesjonalistami przygotowanymi do obliczania należności Skarbu Państwa. Nawiązując do wzorców kontroli wskazanych przez skarżącą w rozpatrywanej sprawie, Prokurator Generalny podkreślił, że argumenty, którymi Trybunał Konstytucyjny posłużył się w uzasadnieniu wskazanego powyżej wyroku z 20 grudnia 2007 r. (sygn. P 39/06) znajdują tu odpowiednie zastosowanie.
Na rozprawie dnia 26 czerwca 2008r. przedstawiciel Prokuratora Generalnego podtrzymał pisemne stanowisko. Poinformował również, że Minister Sprawiedliwości podjął decyzję o włączeniu nowelizacji przepisów dotyczących skutków nieopłaconych środków zaskarżenia i środków odwoławczych do najbliższej nowelizacji kodeksu prawa cywilnego, poświęconej w głównej mierze realizacji zobowiązań wynikających z prawa Unii Europejskiej.
Skutki wyroku dla skarżącej
Niniejszy wyrok zapadł w wyniku rozpoznania skargi konstytucyjnej pozostającej w związku z konkretną sprawą. Powyższe uwagi znajdują odpowiednie zastosowanie w rozpatrywanej sprawie. Wśród wzorców kontroli wskazanych w sprawie nie została wprawdzie wymieniona zasada równości wobec prawa, gwarantowana przez art. 32 ust. 1 Konstytucji. W uzasadnieniu rozpatrywanej skargi konstytucyjnej skarżąca podniosła natomiast, że zaskarżone uregulowanie opiera się na fałszywym przekonaniu, że przedsiębiorca jest profesjonalistą, w związku z czym można nakładać na niego obowiązki dalej idące niż na strony, które profesjonalistami nie są. Zrównywanie przedsiębiorcy z profesjonalnym pełnomocnikiem mającym przygotowanie prawnicze nie jest zaś konstytucyjnie uzasadnione.
W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że w sprawie zakończonej wyrokiem z 20 grudnia 2007 r. (sygn. P 39/06), Trybunał Konstytucyjny wskazał już, że o ile nie budzi sprzeciwu rygoryzm uchybienia obowiązkom wynikającym z konieczności opłacenia pisma w sytuacji, gdy strona procesowa korzysta w postępowaniu z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, o tyle inna musi być ocena sytuacji, gdy w postępowaniu działa samodzielnie.
Kontrola Trybunału w niniejszej sprawie ma charakter abstrakcyjno-konkretny, jej zakres wyznaczony jest ramami wniesionej skargi konstytucyjnej. Jeżeli skarżąca zdecyduje się na wystąpienie z wnioskiem o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania, wówczas w postępowaniu, które będzie się toczyło w jej sprawie, będą zapadać orzeczenia możliwe do zakwestionowania także za pomocą innych niż apelacja środków odwoławczych i środków zaskarżenia. Z tego powodu, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego nadmiernym formalizmem byłoby zakresowe ujęcie sentencji wyroku w tej sprawie przez ograniczenie stwierdzenia niekonstytucyjności zaskarżonego uregulowania wyłącznie do apelacji.
Joanna Farengolm
IV rok Prawa
Krakowska Akademia im. A. – F. Modrzewskiego
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
