Komentarz do dokumentu: Funkcja tymczasowego aresztowania (Orzeczenia)
Autor: Anna Kusiak-Gibowska Data dodania: 2009-03-11 14:10:03
Tymczasowe aresztowanie jest izolacyjnym środkiem przewidzianym przez Kodeks Postępowania Karnego. Pozostałe środki nie mają tego charakteru.
Należą do nich:
- poręczenie majątkowe,
- poręczenie społeczne,
- poręczenie osoby godnej zaufania,
- dozór Policji,
- zawieszenie oskarżonego w określonej działalności,
- zakaz opuszczania kraju.
Tymczasowe aresztowanie należy do najsurowszych środków zapobiegawczych, które nie powinno być stosowane jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy, np. poręczenie majątkowe.
Dlatego zgodnie z art. 251 § 3 KPK należy w uzasadnieniu postanowienia wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego wolnościowego środka zapobiegawczego. Również przedłużając tymczasowe aresztowanie na dalszy czas, Sąd powinien dokładnie zbadać występowanie pozytywnych przesłanek tymczasowego aresztowania.
Ogólne przesłanki zastosowania środków zapobiegawczych w tym tymczasowego aresztowania są wymienione w art. 249 § 1 KPK. Można je stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a w wyjątkowych sytuacjach w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa, jak również wtedy gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego przestępstwa.
Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania ma na celu umożliwienie sprawnego prowadzenia procesu karnego, przez co należy rozumieć zniweczenie możliwości ucieczki, ukrywania się lub matactwa oskarżonego. Nie może to być abstrakcyjna obawa, ale realne zagrożenie.
Potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania może być również uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą, gdy zostaną spełnione przesłanki wynikające z art. 258 § 2 KPK. Jednakże czas trwania tymczasowego aresztowania winien być adekwatny do potencjalnego zagrożenia karą, w przeciwnym wypadku mogłoby to uczynić z tymczasowego aresztowania środek przedwczesnej i dolegliwej kary.
Już we wcześniejszym orzecznictwie Sądy apelacyjne zwracały uwagę na zagrożenia płynące z nadużywania stosowania tego najbardziej drastycznego środka zapobiegawczego.
W postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 04.09.1997 roku. II Akz 182/97 zawarto stwierdzenie, że: „Również w stosowaniu środków zapobiegawczych należy- jak w karaniu – uwzględniać dolegliwość nimi wyrządzoną, ograniczając stosowanie tymczasowego aresztowania do rzeczywistej niezbędności, służącej zapewnieniu niezakłóconego przebiegu postępowania”.
Natomiast w postanowieniu z 27.01.2000 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku II Akz 19/00 stwierdził że: „Zgodnie z zasadą minimalizmu i proporcjonalności środków zapobiegawczych, winny być one wykorzystywane przez organ procesowy w sposób adekwatny do istniejącego zagrożenia dla prawidłowego toku postępowania”.
W postanowieniach Sądu Apelacyjnego w Katowicach, w pierwszym z dnia 26.10. 2006 r. II AKp 332/06 uznał, że: „Podejrzany nie może ponosić negatywnych konsekwencji niewłaściwego zorganizowania i prowadzenia postępowania przygotowawczego, którego nadmierne rozbudowanie podmiotowe i przedmiotowe ostatecznie może doprowadzić do niemożności jego ukończenia w rozsądnym terminie”, oraz w kolejnym z dnia 06.08.2008 r. II Akp 115/08 stwierdził że: „Rozważanie potrzeby, a zarazem dopuszczalności przedłużania tymczasowego aresztowania musi zamykać się wyłącznie w sferze postawionych podejrzanym zarzutów. Formułowana przez wnioskodawcę perspektywa nieokreślonego bliżej rozszerzenia zakresu postępowania w żadnym wypadku nie uzasadnia dalszego utrzymywania środka zapobiegawczego”.
Również Europejski Trybunał Praw Człowieka ma bogate orzecznictwo dotyczące tej kwestii. Dla przykładu, w wyroku z 20.09.2005 r. w sprawie Taş v. Turcja uznał, że przedłużanie aresztowania przez sąd krajowy na podstawie wyłącznie określeń o treści: "biorąc pod uwagę istotę czynu, stan materiału dowodowego oraz zawartość akt", nie może uzasadniać długości trwania pozbawienia wolności. „Stan materiału dowodowego" może być istotną okolicznością przy ocenie istnienia i utrzymywania się poważnych wskazań przemawiających za winą, pod warunkiem że wskaże się w jakim zakresie zwolnienie skarżącego stanowiłoby zagrożenie.
W orzecznictwie ETPC są zawarte tezy, które wytyczają pewną ustaloną linię orzeczniczą:
- tymczasowe aresztowanie jest środkiem wyjątkowym, który może być użyty wyłącznie w razie rzeczywistej konieczności (Neumeister v. Austria, 27.06.1968);
- motywy wynikające z interesu publicznego na którymi kierują się sądy muszą być poważne by orzec i utrzymać tymczasowe aresztowanie, ale muszą być poddane rewizji jeżeli prowadzą do zbyt długotrwałego aresztowania. Gdyż stwarza to sytuację że na aresztowanego jest nałożony większy ciężar niż na osobę uznaną za niewinną (Letellier v. Francja 26.06.1991);
- oskarżony powinien być zwolniony na czas procesu, chyba że państwo wykaże, że istnieją wystarczające powody, które uzasadniają utrzymywanie aresztowania (Wemhoff v. Niemcy 27.06.1968 ).
Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 09.07.2008 r. ma doniosłe znaczenie, gdyż pozwala na głębsze zastanowienie się nad koniecznością przetrzymywania oskarżonego podczas długo toczącego się procesu zbierania dowodów, gdy sprawa jest skomplikowana i trudna. Nadmierne wydłużanie tego okresu może przecież uczynić z tymczasowego aresztowania środek represji dla oskarżonego. Rodzi się również pytanie, ile osób znajduje się w takiej sytuacji. Często ich długotrwałe zatrzymanie jest wyłącznie kwestią stopnia skomplikowania sprawy, a nie wystąpienia rzeczywistego zagrożenia zakłócenia prawidłowego przebiegu procesu.
Stopień trudności prowadzonej sprawy nie powinien zatem być jedyną przesłanką zastosowania najbardziej dolegliwego środka zapobiegawczego jakim jest tymczasowe aresztowanie, i tym samym areszt tymczasowy nie może spełniać funkcji kary.
Anna Kusiak-Gibowska
Należą do nich:
- poręczenie majątkowe,
- poręczenie społeczne,
- poręczenie osoby godnej zaufania,
- dozór Policji,
- zawieszenie oskarżonego w określonej działalności,
- zakaz opuszczania kraju.
Tymczasowe aresztowanie należy do najsurowszych środków zapobiegawczych, które nie powinno być stosowane jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy, np. poręczenie majątkowe.
Dlatego zgodnie z art. 251 § 3 KPK należy w uzasadnieniu postanowienia wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego wolnościowego środka zapobiegawczego. Również przedłużając tymczasowe aresztowanie na dalszy czas, Sąd powinien dokładnie zbadać występowanie pozytywnych przesłanek tymczasowego aresztowania.
Ogólne przesłanki zastosowania środków zapobiegawczych w tym tymczasowego aresztowania są wymienione w art. 249 § 1 KPK. Można je stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a w wyjątkowych sytuacjach w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa, jak również wtedy gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego przestępstwa.
Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania ma na celu umożliwienie sprawnego prowadzenia procesu karnego, przez co należy rozumieć zniweczenie możliwości ucieczki, ukrywania się lub matactwa oskarżonego. Nie może to być abstrakcyjna obawa, ale realne zagrożenie.
Potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania może być również uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą, gdy zostaną spełnione przesłanki wynikające z art. 258 § 2 KPK. Jednakże czas trwania tymczasowego aresztowania winien być adekwatny do potencjalnego zagrożenia karą, w przeciwnym wypadku mogłoby to uczynić z tymczasowego aresztowania środek przedwczesnej i dolegliwej kary.
Już we wcześniejszym orzecznictwie Sądy apelacyjne zwracały uwagę na zagrożenia płynące z nadużywania stosowania tego najbardziej drastycznego środka zapobiegawczego.
W postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 04.09.1997 roku. II Akz 182/97 zawarto stwierdzenie, że: „Również w stosowaniu środków zapobiegawczych należy- jak w karaniu – uwzględniać dolegliwość nimi wyrządzoną, ograniczając stosowanie tymczasowego aresztowania do rzeczywistej niezbędności, służącej zapewnieniu niezakłóconego przebiegu postępowania”.
Natomiast w postanowieniu z 27.01.2000 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku II Akz 19/00 stwierdził że: „Zgodnie z zasadą minimalizmu i proporcjonalności środków zapobiegawczych, winny być one wykorzystywane przez organ procesowy w sposób adekwatny do istniejącego zagrożenia dla prawidłowego toku postępowania”.
W postanowieniach Sądu Apelacyjnego w Katowicach, w pierwszym z dnia 26.10. 2006 r. II AKp 332/06 uznał, że: „Podejrzany nie może ponosić negatywnych konsekwencji niewłaściwego zorganizowania i prowadzenia postępowania przygotowawczego, którego nadmierne rozbudowanie podmiotowe i przedmiotowe ostatecznie może doprowadzić do niemożności jego ukończenia w rozsądnym terminie”, oraz w kolejnym z dnia 06.08.2008 r. II Akp 115/08 stwierdził że: „Rozważanie potrzeby, a zarazem dopuszczalności przedłużania tymczasowego aresztowania musi zamykać się wyłącznie w sferze postawionych podejrzanym zarzutów. Formułowana przez wnioskodawcę perspektywa nieokreślonego bliżej rozszerzenia zakresu postępowania w żadnym wypadku nie uzasadnia dalszego utrzymywania środka zapobiegawczego”.
Również Europejski Trybunał Praw Człowieka ma bogate orzecznictwo dotyczące tej kwestii. Dla przykładu, w wyroku z 20.09.2005 r. w sprawie Taş v. Turcja uznał, że przedłużanie aresztowania przez sąd krajowy na podstawie wyłącznie określeń o treści: "biorąc pod uwagę istotę czynu, stan materiału dowodowego oraz zawartość akt", nie może uzasadniać długości trwania pozbawienia wolności. „Stan materiału dowodowego" może być istotną okolicznością przy ocenie istnienia i utrzymywania się poważnych wskazań przemawiających za winą, pod warunkiem że wskaże się w jakim zakresie zwolnienie skarżącego stanowiłoby zagrożenie.
W orzecznictwie ETPC są zawarte tezy, które wytyczają pewną ustaloną linię orzeczniczą:
- tymczasowe aresztowanie jest środkiem wyjątkowym, który może być użyty wyłącznie w razie rzeczywistej konieczności (Neumeister v. Austria, 27.06.1968);
- motywy wynikające z interesu publicznego na którymi kierują się sądy muszą być poważne by orzec i utrzymać tymczasowe aresztowanie, ale muszą być poddane rewizji jeżeli prowadzą do zbyt długotrwałego aresztowania. Gdyż stwarza to sytuację że na aresztowanego jest nałożony większy ciężar niż na osobę uznaną za niewinną (Letellier v. Francja 26.06.1991);
- oskarżony powinien być zwolniony na czas procesu, chyba że państwo wykaże, że istnieją wystarczające powody, które uzasadniają utrzymywanie aresztowania (Wemhoff v. Niemcy 27.06.1968 ).
Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 09.07.2008 r. ma doniosłe znaczenie, gdyż pozwala na głębsze zastanowienie się nad koniecznością przetrzymywania oskarżonego podczas długo toczącego się procesu zbierania dowodów, gdy sprawa jest skomplikowana i trudna. Nadmierne wydłużanie tego okresu może przecież uczynić z tymczasowego aresztowania środek represji dla oskarżonego. Rodzi się również pytanie, ile osób znajduje się w takiej sytuacji. Często ich długotrwałe zatrzymanie jest wyłącznie kwestią stopnia skomplikowania sprawy, a nie wystąpienia rzeczywistego zagrożenia zakłócenia prawidłowego przebiegu procesu.
Stopień trudności prowadzonej sprawy nie powinien zatem być jedyną przesłanką zastosowania najbardziej dolegliwego środka zapobiegawczego jakim jest tymczasowe aresztowanie, i tym samym areszt tymczasowy nie może spełniać funkcji kary.
Anna Kusiak-Gibowska
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
