Komentarz do dokumentu: Zakaz wykorzystania oświadczeń oskarżonego złożonych wobec lekarza lub biegłego (Orzeczenia)
Autor: Mariusz Lewandowski Data dodania: 2009-04-28 15:51:22
Polski ustawodawca notorycznie nie dostosowuje kształtu ustawodawstwa polskiego do zmieniających się realiów panujących w państwie oraz w Europie. Problemem jest dotrzymanie kroku w rozwoju prawodawstwa polskiemu ekspansywnie rozwijającej się integracji europejskiej. Opieszałość oraz zachowanie archaicznych rozwiązań, na tle standardów panujących w Unii Europejskiej, może być źródłem wielu nieprawidłowości. Dobrym przykładem takiej sytuacji jest obowiązywanie w polskiej procedurze uprawnienia Sądu karnego do arbitralnego odczytania zeznań świadka przebywającego za granicą.
Przedmiotowe orzeczenie Sądu Najwyższego dotyka problematyki zasady prawdy materialnej, wyrażonej w art. 2 § 2 kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którą podstawę wszelkich rozstrzygnięć organu procesowego powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne, a w zasadzie dotyczy jednego z ograniczeń tej zasady. Należy wskazać, iż zasada prawdy materialnej nie jest absolutną, kodeks przewiduje wiele jej ograniczeń, którymi związane są organy państwa w docieraniu do prawdy. Ograniczenia te wynikają, przede wszystkim z zakazów dowodowych, które uszczuplają możliwości dokonania ustaleń prawdziwych. Decydując się ma tego rodzaju przeszkody, racjonalny ustawodawca musiał wziąć pod uwagę okoliczność, iż stworzenie nieograniczonych możliwości docierania do prawdy w toku procesu karnego musiałoby się wiązać z naruszeniem innych wartości, takich jak prywatność osoby, bezpieczeństwo państwa czy konieczność ochrony tajemnicy lekarskiej. W skrajnych przypadkach mogłoby prowadzić do pejoratywnych zachowań rodem ze średniowiecznego procesu inkwizycyjnego czy nawet z „polowania na czarownice”.
Warto dodać, iż do zakresu wartości, które podlegają ochronie w toku postępowania przed sądem karnym, należy także zdrowie psychiczne oskarżonego. Stanowi o tym explicite art. 199 kpk. który przewiduje, że złożone wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego, dotyczące zarzucanego mu czynu, nie mogą stanowić dowodu. Właśnie tej gwarancji oskarżonego dotyczył w dużej mierze opisywany wyrok Sądu Najwyższego, którego tezy zostaną zaprezentowane w niniejszym opracowaniu.
Stan prawny i faktyczny
Dla omówienia zagadnienia regulowanego w art. 199 kpk, tj. zakazu dowodowego, należy syntetycznie przedstawić stan prawny oraz faktyczny niniejszej sprawy. Sądy powszechne (Okręgowy oraz Apelacyjny) zgodnie skazały oskarżonego na karę pozbawienia wolności w wymiarze 8 lat bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za usiłowanie zabójstwa. Sąd Najwyższy rozpoznając skargę kasacyjną, zwrócił uwagę, iż Sądy powszechne dopuściły się naruszenia przepisów postępowania, które mogły mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Mianowicie, organ nadzoru judykacyjnego dostrzegł, że Sądy powszechne w dużej mierze przy ustalaniu zamiaru sprawcy w/w przestępstwa posiłkowały się zeznaniami świadka – lekarza, udzielającego oskarżonemu pomocy medycznej.
W konsekwencji, SN słusznie orzekł, w myśl art. 199 kpk, stamowiącego że oświadczenia oskarżonego dotyczące zarzucanego mu czynu składane wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej nie mogą stanowić dowodu, a tym samym nie mogły być przedmiotem zeznań tego lekarza, iż zaskarżony wyrok należy uchylić oraz przekazać sprawę do ponownego rozpoznania w postępowaniu przed Sądem powszechnym.
Decyzja Sądu Najwyższego zasługuje na aprobatę, albowiem naruszony w przedmiotowej sprawie przepis (art. 199 kpk) ustawia zakaz dowodowy o charakterze bezwzględnym, z tej racji, że nie można go w żaden sposób uchylić. Powołana regulacja stanowi o dwóch adresatach oświadczeń oskarżonego –
1) o lekarzu udzielającym oskarżonemu pomocy medycznej oraz
2) o biegłym.
Ten dychotomiczny podział determinuje rolę przedmiotowego przepisu; w pierwszym przypadku chodzi o zagwarantowanie ochrony relacji łączącej lekarza – przedstawiciela zawodu zaufania publicznego z pacjentem, która musi być opata na wzajemnym zaufaniu, natomiast w drugim – chodzi zwłaszcza o stworzenie gwarancji, że biegły uzyska najbardziej miarodajne i pełne informacje oraz w związku z tym przedstawi wartościową opinię.
Wymaga odnotowania, iż analogiczne postanowienia można odnaleźć w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 roku poświęconej ochronie zdrowia psychicznego, w której to ustanowiono obowiązek zachowania tajemnicy przez osoby wykonujące czynności określone w tej ustawie oraz zakaz przesłuchiwania osób zobowiązanych do zachowania w/w tajemnicy obejmującej wszystko o czym one powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności.
Przenosząc powyższe ustalenia do realiów komentowanej sprawy, należy uznać, iż niedopuszczalnym było przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka lekarza na okoliczność składanych przez oskarżonego oświadczeń dotyczących popełnionego czynu. Lekarz w dniu zdarzenia udzielał oskarżonemu pomocy medycznej, a nadto stwierdził, iż obecny stan psychiczny oskarżonego czyni go niebezpiecznym dla własnego życia/zdrowia, a tym bardziej dla życia/zdrowia innych osób. Nie budzi wątpliwości, iż wobec dokonania takich czynności, lekarz był zobowiązany do zachowania tajemnicy lekarskiej na podstawie przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, bowiem wykonywał przewidziane w niej czynności. Tym samym, Sąd powszechny nie mógł dokonywać jakichkolwiek ustaleń faktycznych na podstawie uzyskanych z naruszeniem kpk, wbrew bezwzględnemu zakazowi dowodowemu, zeznań, a minore ad maius opierać się na tych zeznaniach przy ferowaniu wyroku.
W przedmiotowym orzeczeniu Sąd Najwyższy wyraźnie stanowił, iż art. 199 kpk obejmuje zakazem dowodowym wszelkie oświadczenia oskarżonego składane wobec wskazanych w nim osób, dotyczące zarzucanego mu czynu, a więc niezależnie od ich treści. Dodał także, iż w wyżej oznaczonym zakresie lekarz nie może zostać zwolniony z tajemnicy lekarskiej na podstawie art. 180 § 2 kpk (…osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu…), gdyż art. 199 stanowi przepis szczególny mający pierwszeństwo stosowania przy kolizji z ogólną regulacją (lex specialis derogat legi generali). Nie budzi wątpliwości, iż prezentowany zakaz dowodowy pozostaje aktualnym także przed formalnym postawieniem sprawcy w stan podejrzenia.
Sąd Najwyższy w komentowanym orzeczeniu stanął na stanowisku, iż w procesie karnym zdrowie psychiczne oskarżonego podlega szczególnej ochronie. Jasnym jest, iż ma ono ogromne znaczenie przy analizie prawnokarnej czynu, zwłaszcza przy przypisaniu odpowiedzialności za dany czyn oskarżonego, jak i przy wymiarze samej kary oraz doborze skutecznej formy prewencji oraz represji.
Należy wskazać, iż w tytułowym orzeczeniu Sąd Najwyższy kontynuował linię orzeczniczą Sądów powszechnych w tej materii. Tytułem przykładu warto wskazać, że Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 14 sierpnia 2008 roku (II AKa 179/03) stwierdził, iż zakaz dowodzenia treścią oświadczeń składanych przez oskarżonego biegłym (art. 199 kpk) ma charakter bezwzględny: "(...) nie mogą stanowić dowodu", toteż i strony nie mogą domagać się, by przeprowadzono z nich dowód. Natomiast w wyroku z dnia 29 marca 2006 roku (II AKa 45/06) Sąd ten stanowił, iż na treść oświadczenia złożonego biegłym przez oskarżonego Sąd rozpoznający sprawę nie może powoływać się ani w ustaleniach, ani w ocenie wiarygodności dowodów. Nie stanowią one dowodu, a ich treść może mieć znaczenie jedynie w aspekcie oceny opinii biegłych.
Podsumowanie
Sad Najwyższy w przedmiotowym orzeczeniu słusznie przypomniał, iż zakaz wynikający z art. 199 kpk ma charakter bezwzględny. Uzasadnieniem tego ograniczenia fundamentalnej zasady prawdy materialnej jest konieczność udzielenia ochrony zdrowiu oskarżonego, w szczególności jego zdrowiu psychicznemu, której niedochowanie może mieć daleko idące, negatywne skutki dla oskarżonego.
Należy dodać, iż płynący z powołanego wyżej przepisu zakaz dowodowy wprawdzie ma charakter bezwzględny, tj. nie podlega uchyleniu, ale jednocześnie ma charakter niezupełny. Zabrania bowiem jedynie przeprowadzenia dowodu w pewnych warunkach, korzystania z określonego źródła lub środka dowodowego – czyli zabrania dowodzenia za pomocą pewnych dowodów.
Zakaz zupełny, a contrario, zabrania przeprowadzania jakiegokolwiek dowodu na daną okoliczność, dla przykłady takimi zakazami są m.in. zakaz wykorzystywania i odtwarzania uprzednio złożonych zeznań osoby, która następnie skorzystała z prawa do odmowy zeznań lub została zwolniona od zeznawania (art. 186 § 1 kpk) czy zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej zmierzającej do ujawnienia okoliczności objęcia świadka koronnego oraz osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą (ustaw o świadku koronnym z 1997 roku).
Mariusz Lewandowski
Przedmiotowe orzeczenie Sądu Najwyższego dotyka problematyki zasady prawdy materialnej, wyrażonej w art. 2 § 2 kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którą podstawę wszelkich rozstrzygnięć organu procesowego powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne, a w zasadzie dotyczy jednego z ograniczeń tej zasady. Należy wskazać, iż zasada prawdy materialnej nie jest absolutną, kodeks przewiduje wiele jej ograniczeń, którymi związane są organy państwa w docieraniu do prawdy. Ograniczenia te wynikają, przede wszystkim z zakazów dowodowych, które uszczuplają możliwości dokonania ustaleń prawdziwych. Decydując się ma tego rodzaju przeszkody, racjonalny ustawodawca musiał wziąć pod uwagę okoliczność, iż stworzenie nieograniczonych możliwości docierania do prawdy w toku procesu karnego musiałoby się wiązać z naruszeniem innych wartości, takich jak prywatność osoby, bezpieczeństwo państwa czy konieczność ochrony tajemnicy lekarskiej. W skrajnych przypadkach mogłoby prowadzić do pejoratywnych zachowań rodem ze średniowiecznego procesu inkwizycyjnego czy nawet z „polowania na czarownice”.
Warto dodać, iż do zakresu wartości, które podlegają ochronie w toku postępowania przed sądem karnym, należy także zdrowie psychiczne oskarżonego. Stanowi o tym explicite art. 199 kpk. który przewiduje, że złożone wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego, dotyczące zarzucanego mu czynu, nie mogą stanowić dowodu. Właśnie tej gwarancji oskarżonego dotyczył w dużej mierze opisywany wyrok Sądu Najwyższego, którego tezy zostaną zaprezentowane w niniejszym opracowaniu.
Stan prawny i faktyczny
Dla omówienia zagadnienia regulowanego w art. 199 kpk, tj. zakazu dowodowego, należy syntetycznie przedstawić stan prawny oraz faktyczny niniejszej sprawy. Sądy powszechne (Okręgowy oraz Apelacyjny) zgodnie skazały oskarżonego na karę pozbawienia wolności w wymiarze 8 lat bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za usiłowanie zabójstwa. Sąd Najwyższy rozpoznając skargę kasacyjną, zwrócił uwagę, iż Sądy powszechne dopuściły się naruszenia przepisów postępowania, które mogły mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Mianowicie, organ nadzoru judykacyjnego dostrzegł, że Sądy powszechne w dużej mierze przy ustalaniu zamiaru sprawcy w/w przestępstwa posiłkowały się zeznaniami świadka – lekarza, udzielającego oskarżonemu pomocy medycznej.
W konsekwencji, SN słusznie orzekł, w myśl art. 199 kpk, stamowiącego że oświadczenia oskarżonego dotyczące zarzucanego mu czynu składane wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej nie mogą stanowić dowodu, a tym samym nie mogły być przedmiotem zeznań tego lekarza, iż zaskarżony wyrok należy uchylić oraz przekazać sprawę do ponownego rozpoznania w postępowaniu przed Sądem powszechnym.
Decyzja Sądu Najwyższego zasługuje na aprobatę, albowiem naruszony w przedmiotowej sprawie przepis (art. 199 kpk) ustawia zakaz dowodowy o charakterze bezwzględnym, z tej racji, że nie można go w żaden sposób uchylić. Powołana regulacja stanowi o dwóch adresatach oświadczeń oskarżonego –
1) o lekarzu udzielającym oskarżonemu pomocy medycznej oraz
2) o biegłym.
Ten dychotomiczny podział determinuje rolę przedmiotowego przepisu; w pierwszym przypadku chodzi o zagwarantowanie ochrony relacji łączącej lekarza – przedstawiciela zawodu zaufania publicznego z pacjentem, która musi być opata na wzajemnym zaufaniu, natomiast w drugim – chodzi zwłaszcza o stworzenie gwarancji, że biegły uzyska najbardziej miarodajne i pełne informacje oraz w związku z tym przedstawi wartościową opinię.
Wymaga odnotowania, iż analogiczne postanowienia można odnaleźć w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 roku poświęconej ochronie zdrowia psychicznego, w której to ustanowiono obowiązek zachowania tajemnicy przez osoby wykonujące czynności określone w tej ustawie oraz zakaz przesłuchiwania osób zobowiązanych do zachowania w/w tajemnicy obejmującej wszystko o czym one powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności.
Przenosząc powyższe ustalenia do realiów komentowanej sprawy, należy uznać, iż niedopuszczalnym było przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka lekarza na okoliczność składanych przez oskarżonego oświadczeń dotyczących popełnionego czynu. Lekarz w dniu zdarzenia udzielał oskarżonemu pomocy medycznej, a nadto stwierdził, iż obecny stan psychiczny oskarżonego czyni go niebezpiecznym dla własnego życia/zdrowia, a tym bardziej dla życia/zdrowia innych osób. Nie budzi wątpliwości, iż wobec dokonania takich czynności, lekarz był zobowiązany do zachowania tajemnicy lekarskiej na podstawie przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, bowiem wykonywał przewidziane w niej czynności. Tym samym, Sąd powszechny nie mógł dokonywać jakichkolwiek ustaleń faktycznych na podstawie uzyskanych z naruszeniem kpk, wbrew bezwzględnemu zakazowi dowodowemu, zeznań, a minore ad maius opierać się na tych zeznaniach przy ferowaniu wyroku.
W przedmiotowym orzeczeniu Sąd Najwyższy wyraźnie stanowił, iż art. 199 kpk obejmuje zakazem dowodowym wszelkie oświadczenia oskarżonego składane wobec wskazanych w nim osób, dotyczące zarzucanego mu czynu, a więc niezależnie od ich treści. Dodał także, iż w wyżej oznaczonym zakresie lekarz nie może zostać zwolniony z tajemnicy lekarskiej na podstawie art. 180 § 2 kpk (…osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu…), gdyż art. 199 stanowi przepis szczególny mający pierwszeństwo stosowania przy kolizji z ogólną regulacją (lex specialis derogat legi generali). Nie budzi wątpliwości, iż prezentowany zakaz dowodowy pozostaje aktualnym także przed formalnym postawieniem sprawcy w stan podejrzenia.
Sąd Najwyższy w komentowanym orzeczeniu stanął na stanowisku, iż w procesie karnym zdrowie psychiczne oskarżonego podlega szczególnej ochronie. Jasnym jest, iż ma ono ogromne znaczenie przy analizie prawnokarnej czynu, zwłaszcza przy przypisaniu odpowiedzialności za dany czyn oskarżonego, jak i przy wymiarze samej kary oraz doborze skutecznej formy prewencji oraz represji.
Należy wskazać, iż w tytułowym orzeczeniu Sąd Najwyższy kontynuował linię orzeczniczą Sądów powszechnych w tej materii. Tytułem przykładu warto wskazać, że Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 14 sierpnia 2008 roku (II AKa 179/03) stwierdził, iż zakaz dowodzenia treścią oświadczeń składanych przez oskarżonego biegłym (art. 199 kpk) ma charakter bezwzględny: "(...) nie mogą stanowić dowodu", toteż i strony nie mogą domagać się, by przeprowadzono z nich dowód. Natomiast w wyroku z dnia 29 marca 2006 roku (II AKa 45/06) Sąd ten stanowił, iż na treść oświadczenia złożonego biegłym przez oskarżonego Sąd rozpoznający sprawę nie może powoływać się ani w ustaleniach, ani w ocenie wiarygodności dowodów. Nie stanowią one dowodu, a ich treść może mieć znaczenie jedynie w aspekcie oceny opinii biegłych.
Podsumowanie
Sad Najwyższy w przedmiotowym orzeczeniu słusznie przypomniał, iż zakaz wynikający z art. 199 kpk ma charakter bezwzględny. Uzasadnieniem tego ograniczenia fundamentalnej zasady prawdy materialnej jest konieczność udzielenia ochrony zdrowiu oskarżonego, w szczególności jego zdrowiu psychicznemu, której niedochowanie może mieć daleko idące, negatywne skutki dla oskarżonego.
Należy dodać, iż płynący z powołanego wyżej przepisu zakaz dowodowy wprawdzie ma charakter bezwzględny, tj. nie podlega uchyleniu, ale jednocześnie ma charakter niezupełny. Zabrania bowiem jedynie przeprowadzenia dowodu w pewnych warunkach, korzystania z określonego źródła lub środka dowodowego – czyli zabrania dowodzenia za pomocą pewnych dowodów.
Zakaz zupełny, a contrario, zabrania przeprowadzania jakiegokolwiek dowodu na daną okoliczność, dla przykłady takimi zakazami są m.in. zakaz wykorzystywania i odtwarzania uprzednio złożonych zeznań osoby, która następnie skorzystała z prawa do odmowy zeznań lub została zwolniona od zeznawania (art. 186 § 1 kpk) czy zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej zmierzającej do ujawnienia okoliczności objęcia świadka koronnego oraz osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą (ustaw o świadku koronnym z 1997 roku).
Mariusz Lewandowski
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
