Komentarz do dokumentu: Odmowa udziału w zajęciach szkolnych dzieci należących do kościoła Baptystów (Orzeczenia)
Autor: Robert Rybski, Martyna Sabat Data dodania: 2009-10-17 08:50:31
Pojęcie nakazu zachowania neutralności państwa (szeroko rozumianego: obejmującego instytucje publiczne, urzędy, szkoły) oraz „praktycznej zgodności, równowagi” pomiędzy przeciwstawnymi prawami podstawowymi (praktische Konkordanz)[1] w odniesieniu do spraw religijnych, światopoglądowych niejednokrotnie już pojawiało się w orzeczeniach niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego (dalej jako „FTK”). Potwierdzeniem wypracowania spójnego dorobku orzeczniczego w tej materii jest postanowienie Trybunału z dnia 21 lipca 2009 r. (sygn. 1 BvR 1358/09)[2].
Postanowienie FTK zostało wydane w wyniku rozpoznania skargi konstytucyjnej na grzywnę nałożoną na rodziców za naruszenie obowiązku szkolnego, wynikającego z § 41 ust. 1 zd. 2 ustawy o systemie szkolnictwa w Nordrhein-Westfalen, statuującego odpowiedzialność rodziców za udział dzieci w lekcjach oraz innych zajęciach szkolnych. Rodzice, członkowie baptyjskiej wspólnoty religijnej, odmówili udziału dwójki swoich dzieci w szkolnym projekcie teatralnym, mającym na celu uwrażliwienie dzieci na tematykę wykorzystywania seksualnego przez obcych. Projekt połączony był z zabawą karnawałową. Dzieci nie wzięły także udziału w alternatywnych zajęciach sportowych. Nieobecność dzieci nie została przez rodziców usprawiedliwiona, stąd została nałożona na nich kara grzywny za naruszenie powinności wynikających z ustawy.
Rodzice wnieśli skargę konstytucyjną, w której wskazywali na naruszenie ich wolności religijnej oraz prawa do wychowywania dzieci, argumentując, iż udział dzieci w szkolnym karnawale stoi w sprzeczności z neutralnością religijną, jaką powinna zachowywać szkoła, gdyż według nich jest to święto kościoła katolickiego. Ponadto, zdaniem skarżących, w czasie trwania karnawału uwaga dzieci skupia się na jedzeniu, piciu, a zapomnieniu ulegają codzienne zasady moralne. Projekt teatralny skłania natomiast dzieci do „wolnej, nieskrępowanej seksualności”, o której same mogą decydować, a jedyną granicą są ich odczucia. Skarga została odrzucona ze względu na niewystarczające wykazanie naruszenia praw podstawowych.
Jednocześnie powyższa sprawa stała się okazją dla FTK do przedstawienia stanowiska na temat relacji między wolnością wyznania i obowiązkiem zachowania neutralności przez władze publiczne. FTK przytoczył bogatą argumentację, kontynuując tym samym tezy przyjęte we wcześniejszym orzecznictwie, na przykład w ostatnich sprawach: Kopftuch[3], Kruzifix’[4].
FTK w omawianym wyroku wskazuje, iż ingerencja w prawo do wolności wyznania podlega zastrzeżeniu materii ustawowej (Gesetzesvorbehalt)[5], a więc dopuszczalne ograniczenia prawa podstawowego muszą spełniać zarówno kryterium formalne: być wyrażone za pomocą ustawy, jak i materialne: muszą uwzględniać ograniczenia, które wynikają z samej konstytucji.
Artykuł 7 ust. 1 niemieckiej ustawy zasadniczej przewiduje, iż szkolnictwo pozostaje pod nadzorem państwa (Aufsicht des Staates im Schulwesen). Jednoczesna konfrontacja tego z prawem rodziców do wychowywanie dzieci prowadzi do konkluzji, iż prawo podstawowe przyznane rodzicom musi podlegać pewnym ograniczeniom ze względu na obowiązek szkolny, którego egzekwowanie należy do zadań realizowanych przez państwo. W przypadkach, kiedy między tymi dwoma wartościami (nadzór państwa a prawo rodziców do wychowania dzieci) zachodzi konflikt, rozwiązanie powinno, według sędziów FTK, prowadzić za każdym razem do wyważenia przeciwstawnych wartości, tak aby obie mogły być zrealizowane. W uzasadnieniach orzeczeń pojawia się określenie „praktycznej zgodności” ( praktische Konkordanz)[6], które oznacza ono, iż z jednej strony państwo ma prawo również, niezależnie od rodziców, dążyć do realizacji wyznaczonych celów (konstytucyjne zadanie sprawowania nadzoru nad szkolnictwem).
Z drugiej jednak strony, uwzględnione muszą zostać zasady możliwie daleko idącej neutralności oraz tolerancji względem rodzicielskich metod wychowawczych. Oznacza to także dążenie do stanu równowagi między prawami zasadniczymi (Ausgleich zwischen den Rechten[7], Abwägun[8]).
FTK rozróżnia dodatkowo prawo rodziców (Erziehungsrecht) oraz nadzór państwa nad wychowaniem jako realizacja obowiązku szkolnego (Erziehungsauftrag). Równowaga ta, zdaniem Trybunału, została zachowana przez szkołę, gdyż zapewniono dzieciom alternatywne wobec przedstawienia teatralnego czy też karnawału zajęcia sportowe. Prawo rodziców do wychowywania dzieci musi być respektowane, jednakże przy uwzględnieniu pewnych obowiązkowych elementów i środków przysługujących państwu względem obywateli. Oznacza to w szczególności, iż szkoła może realizować zadania edukacyjno – wychowawcze, także w przestrzeni religijnych i światopoglądowych przekonań, ale już bez wskazywania wyłącznie na religię czy tradycję chrześcijańską. Ten nałożony na państwo obowiązek powinien być ściśle przestrzegany, ażeby unikać konfliktów na tle wyznaniowym, światopoglądowym, a także, jak w tym przypadku, na tle wychowania seksualnego.
Warta uwagi wydaje się również argumentacja sądu najniższej instancji, która została podtrzymana w uzasadnieniu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Uwrażliwienie dzieci, zdaniem sądu, za pomocą projektu teatralnego na wykorzystywanie seksualne nie wykracza poza nakaz zachowania neutralności państwa wobec religii - tym bardziej, iż dzieci mogły skorzystać w tym czasie z alternatywnych zajęć sportowych. Tym samym dzieci nie zostały zmuszone do wzięcia udziału w karnawale, a tym bardziej do aktywnego w nim uczestnictwa. Karnawał nie jest, wbrew temu na co wskazywali rodzice, katolickim świętem kościelnym, gdyż stanowi powszechnie znaną tradycję. Ponadto, przedstawienie nie skłaniało dzieci do preferowania czy też odrzucania określonych poglądów i zachowań seksualnych, na co również wskazywali rodzice.
Prawa podstawowe rodziców, którzy wnieśli skargę, wyrażone w art. 4 (wolność sumienia i wyznania, swoboda wyznania) oraz art. 6 (małżeństwo i rodzina) ustawy zasadniczej, nie zostały naruszone, gdyż jak wskazuje FTK uznawanie konfliktów pomiędzy religijnymi przekonaniami mniejszości, a stojącymi do tego w sprzeczności tradycjami większości jest zasadniczo możliwe do wymagania, jako proporcjonalne i nie niosące za sobą nadmiernych obciążeń dla stron konfliktu (grundsätzlich zumutbar).
Omawiany problem kolizji konstytucyjnych praw zasadniczych oraz konstytucyjnoprawnego uzasadnienia ingerencji państwa w prawa podstawowe, pojawił się już w przytaczanym wyroku Kruzifix, który dotyczył krzyży jako symboli religijnych, wiszących w szkolnych klasach. Wolność wyznania gwarantuje, w szczególności, prawo udziału w działaniach utożsamianych z daną religią, przypisywanych jej jako charakterystyczne. Z drugiej strony, odpowiednikiem tegoż uprawnienia jest prawo nie uczestniczenia w tychże uroczystościach oraz „bycia nieobecnym” (fernbleiben). Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy zasadniczej to indywidualnej decyzji jednostki pozostawiona została decyzja, które symbole religijne uznaje lub czci, a które z nich odrzuca. Krzyże wiszące w salach lekcyjnych przy istniejącym obowiązku szkolnym (art. 7) prowadzą do tego, iż uczniowie niejako „z woli państwa, bez możliwości wyboru, są konfrontowani z symbolem krzyża i zmuszani do <>”[9]. Trybunał podkreślił, iż krzyż należy do charakterystycznych, specyficznych symboli religii chrześcijańskiej. FTK wskazał również, iż edukacja w szkole powinna przyczyniać się do rozwoju osobowości oraz wpływać na zachowania międzyludzkie. Konflikt pomiędzy dysponentami różnych, gwarantowanych w Konstytucji, praw podstawowych można rozwiązać zgodnie z zasadą „praktycznej zgodności”, przywołanej już wcześniej w tekście.
Zasada „praktycznej zgodności” oraz neutralności państwa w sprawach religijnych i światopoglądowych przywołana została także w wymienionym wcześniej wyroku FTK Kopftuch. W sprawie tej nauczycielka wniosła skargę konstytucyjna, podnosząc niezgodność z konstytucją zakazu noszenia przez nią tradycyjnej muzułmańskiej burki podczas lekcji, co miało naruszająć jej wolność wyznania. Trybunał uznał ten argument w takim zakresie, w jakim nie koliduje on z wolnością wyznania uczniów i rodziców, na gruncie neutralności religijnej takich instytucji jak szkoła. Trybunał poszedł jednak nieco dalej, wykraczając poza rozumienie neutralności państwa w takich sytuacjach jako bierności, stwierdzając mianowicie, że i owszem neutralność powinna być zachowana, jednakże w sytuacjach napięć i konfliktów, rolą państwa jest ich rozwiązywanie. Neutralność powinna przejawiać się w zachowaniu prawa do różnorodności religijnej - w szkołach natomiast powinno znajdować się możliwie najmniej odniesień do symboli religijnych, które mogłyby powodować konflikty. Tym samym wprowadzony zakaz został uznany za zgodny z niemiecką ustawą zasadniczą.
Dla rozwoju nauki prawa w Niemczach Kruzifix Urteil jest znaczący przede wszystkim dlatego, iż FTK skonkretyzował w nim zasadę nakazu zachowania neutralności w szkole wobec religii. Bogate orzecznictwo Federalnego Trybunału Konstytucyjnego w Niemczech skłania do pytania czy rzeczywiście zasada proponowana przez Trybunał, a więc pewnego wyważenia neutralności państwa, nieingerowania z jednoczesnym brakiem preferowania symboli poszczególnych religii jest zawsze wystarczająca dla obu stron konfliktu. Nie ulega jednak wątpliwość, że siatka pojęć wypracowana przez FTK na przestrzeni ostatnich lat, nadała prawom podstawowym swoisty, zakorzeniony już w nauce prawa, a co najważniejsze, żywy kształt.[10]
Robert Rybski, Martyna Sabat
-------------------------------------------------------------
[1] 1 BvR 1358/09 <14>, BVerfGE 93, 1 <21>,
[2] Wyroki przywoływane w tekście dostępne są na stronie: www.bundesverfassungsgericht.de/entscheidungen.html
[3] Chusta na głowę, tutaj: tradycyjna muzułmańska burka, BverfGE 108, 282,
[4] BverfGE 93,1
[5] Nie jest tematem niniejszego komentarza zagadnienie zastrzeżenia dla materii ustawowej kwestii dotyczących symboli religijnych (jako przejawu wolności wyznania) w kontekście nakazu zachowania neutralności państwa w sprawach światopoglądowych. Dlatego zostało jedynie zasygnalizowanie, iż było to przedmiotem przywoływanego orzeczenia ‘Kopftuch’, BVerfGE 108, 282
[6] BVerfGE 93, 1 <21>
[7] 1 BvR 1358/09 <19>
[8] Landau, Die Entwicklung der Menschenrechte in der Rechtssprechung des BVerfG und des EGMR, Deutsches Verwaltungsblatt, 20/2008, s. 1269-1332
[9] BverfGE, 93,1 <18>,
[10] Limbach, EuGRZ 2000, 417 (Europäische Grundrechte-Zeitschrift),
Postanowienie FTK zostało wydane w wyniku rozpoznania skargi konstytucyjnej na grzywnę nałożoną na rodziców za naruszenie obowiązku szkolnego, wynikającego z § 41 ust. 1 zd. 2 ustawy o systemie szkolnictwa w Nordrhein-Westfalen, statuującego odpowiedzialność rodziców za udział dzieci w lekcjach oraz innych zajęciach szkolnych. Rodzice, członkowie baptyjskiej wspólnoty religijnej, odmówili udziału dwójki swoich dzieci w szkolnym projekcie teatralnym, mającym na celu uwrażliwienie dzieci na tematykę wykorzystywania seksualnego przez obcych. Projekt połączony był z zabawą karnawałową. Dzieci nie wzięły także udziału w alternatywnych zajęciach sportowych. Nieobecność dzieci nie została przez rodziców usprawiedliwiona, stąd została nałożona na nich kara grzywny za naruszenie powinności wynikających z ustawy.
Rodzice wnieśli skargę konstytucyjną, w której wskazywali na naruszenie ich wolności religijnej oraz prawa do wychowywania dzieci, argumentując, iż udział dzieci w szkolnym karnawale stoi w sprzeczności z neutralnością religijną, jaką powinna zachowywać szkoła, gdyż według nich jest to święto kościoła katolickiego. Ponadto, zdaniem skarżących, w czasie trwania karnawału uwaga dzieci skupia się na jedzeniu, piciu, a zapomnieniu ulegają codzienne zasady moralne. Projekt teatralny skłania natomiast dzieci do „wolnej, nieskrępowanej seksualności”, o której same mogą decydować, a jedyną granicą są ich odczucia. Skarga została odrzucona ze względu na niewystarczające wykazanie naruszenia praw podstawowych.
Jednocześnie powyższa sprawa stała się okazją dla FTK do przedstawienia stanowiska na temat relacji między wolnością wyznania i obowiązkiem zachowania neutralności przez władze publiczne. FTK przytoczył bogatą argumentację, kontynuując tym samym tezy przyjęte we wcześniejszym orzecznictwie, na przykład w ostatnich sprawach: Kopftuch[3], Kruzifix’[4].
FTK w omawianym wyroku wskazuje, iż ingerencja w prawo do wolności wyznania podlega zastrzeżeniu materii ustawowej (Gesetzesvorbehalt)[5], a więc dopuszczalne ograniczenia prawa podstawowego muszą spełniać zarówno kryterium formalne: być wyrażone za pomocą ustawy, jak i materialne: muszą uwzględniać ograniczenia, które wynikają z samej konstytucji.
Artykuł 7 ust. 1 niemieckiej ustawy zasadniczej przewiduje, iż szkolnictwo pozostaje pod nadzorem państwa (Aufsicht des Staates im Schulwesen). Jednoczesna konfrontacja tego z prawem rodziców do wychowywanie dzieci prowadzi do konkluzji, iż prawo podstawowe przyznane rodzicom musi podlegać pewnym ograniczeniom ze względu na obowiązek szkolny, którego egzekwowanie należy do zadań realizowanych przez państwo. W przypadkach, kiedy między tymi dwoma wartościami (nadzór państwa a prawo rodziców do wychowania dzieci) zachodzi konflikt, rozwiązanie powinno, według sędziów FTK, prowadzić za każdym razem do wyważenia przeciwstawnych wartości, tak aby obie mogły być zrealizowane. W uzasadnieniach orzeczeń pojawia się określenie „praktycznej zgodności” ( praktische Konkordanz)[6], które oznacza ono, iż z jednej strony państwo ma prawo również, niezależnie od rodziców, dążyć do realizacji wyznaczonych celów (konstytucyjne zadanie sprawowania nadzoru nad szkolnictwem).
Z drugiej jednak strony, uwzględnione muszą zostać zasady możliwie daleko idącej neutralności oraz tolerancji względem rodzicielskich metod wychowawczych. Oznacza to także dążenie do stanu równowagi między prawami zasadniczymi (Ausgleich zwischen den Rechten[7], Abwägun[8]).
FTK rozróżnia dodatkowo prawo rodziców (Erziehungsrecht) oraz nadzór państwa nad wychowaniem jako realizacja obowiązku szkolnego (Erziehungsauftrag). Równowaga ta, zdaniem Trybunału, została zachowana przez szkołę, gdyż zapewniono dzieciom alternatywne wobec przedstawienia teatralnego czy też karnawału zajęcia sportowe. Prawo rodziców do wychowywania dzieci musi być respektowane, jednakże przy uwzględnieniu pewnych obowiązkowych elementów i środków przysługujących państwu względem obywateli. Oznacza to w szczególności, iż szkoła może realizować zadania edukacyjno – wychowawcze, także w przestrzeni religijnych i światopoglądowych przekonań, ale już bez wskazywania wyłącznie na religię czy tradycję chrześcijańską. Ten nałożony na państwo obowiązek powinien być ściśle przestrzegany, ażeby unikać konfliktów na tle wyznaniowym, światopoglądowym, a także, jak w tym przypadku, na tle wychowania seksualnego.
Warta uwagi wydaje się również argumentacja sądu najniższej instancji, która została podtrzymana w uzasadnieniu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Uwrażliwienie dzieci, zdaniem sądu, za pomocą projektu teatralnego na wykorzystywanie seksualne nie wykracza poza nakaz zachowania neutralności państwa wobec religii - tym bardziej, iż dzieci mogły skorzystać w tym czasie z alternatywnych zajęć sportowych. Tym samym dzieci nie zostały zmuszone do wzięcia udziału w karnawale, a tym bardziej do aktywnego w nim uczestnictwa. Karnawał nie jest, wbrew temu na co wskazywali rodzice, katolickim świętem kościelnym, gdyż stanowi powszechnie znaną tradycję. Ponadto, przedstawienie nie skłaniało dzieci do preferowania czy też odrzucania określonych poglądów i zachowań seksualnych, na co również wskazywali rodzice.
Prawa podstawowe rodziców, którzy wnieśli skargę, wyrażone w art. 4 (wolność sumienia i wyznania, swoboda wyznania) oraz art. 6 (małżeństwo i rodzina) ustawy zasadniczej, nie zostały naruszone, gdyż jak wskazuje FTK uznawanie konfliktów pomiędzy religijnymi przekonaniami mniejszości, a stojącymi do tego w sprzeczności tradycjami większości jest zasadniczo możliwe do wymagania, jako proporcjonalne i nie niosące za sobą nadmiernych obciążeń dla stron konfliktu (grundsätzlich zumutbar).
Omawiany problem kolizji konstytucyjnych praw zasadniczych oraz konstytucyjnoprawnego uzasadnienia ingerencji państwa w prawa podstawowe, pojawił się już w przytaczanym wyroku Kruzifix, który dotyczył krzyży jako symboli religijnych, wiszących w szkolnych klasach. Wolność wyznania gwarantuje, w szczególności, prawo udziału w działaniach utożsamianych z daną religią, przypisywanych jej jako charakterystyczne. Z drugiej strony, odpowiednikiem tegoż uprawnienia jest prawo nie uczestniczenia w tychże uroczystościach oraz „bycia nieobecnym” (fernbleiben). Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy zasadniczej to indywidualnej decyzji jednostki pozostawiona została decyzja, które symbole religijne uznaje lub czci, a które z nich odrzuca. Krzyże wiszące w salach lekcyjnych przy istniejącym obowiązku szkolnym (art. 7) prowadzą do tego, iż uczniowie niejako „z woli państwa, bez możliwości wyboru, są konfrontowani z symbolem krzyża i zmuszani do <
Zasada „praktycznej zgodności” oraz neutralności państwa w sprawach religijnych i światopoglądowych przywołana została także w wymienionym wcześniej wyroku FTK Kopftuch. W sprawie tej nauczycielka wniosła skargę konstytucyjna, podnosząc niezgodność z konstytucją zakazu noszenia przez nią tradycyjnej muzułmańskiej burki podczas lekcji, co miało naruszająć jej wolność wyznania. Trybunał uznał ten argument w takim zakresie, w jakim nie koliduje on z wolnością wyznania uczniów i rodziców, na gruncie neutralności religijnej takich instytucji jak szkoła. Trybunał poszedł jednak nieco dalej, wykraczając poza rozumienie neutralności państwa w takich sytuacjach jako bierności, stwierdzając mianowicie, że i owszem neutralność powinna być zachowana, jednakże w sytuacjach napięć i konfliktów, rolą państwa jest ich rozwiązywanie. Neutralność powinna przejawiać się w zachowaniu prawa do różnorodności religijnej - w szkołach natomiast powinno znajdować się możliwie najmniej odniesień do symboli religijnych, które mogłyby powodować konflikty. Tym samym wprowadzony zakaz został uznany za zgodny z niemiecką ustawą zasadniczą.
Dla rozwoju nauki prawa w Niemczach Kruzifix Urteil jest znaczący przede wszystkim dlatego, iż FTK skonkretyzował w nim zasadę nakazu zachowania neutralności w szkole wobec religii. Bogate orzecznictwo Federalnego Trybunału Konstytucyjnego w Niemczech skłania do pytania czy rzeczywiście zasada proponowana przez Trybunał, a więc pewnego wyważenia neutralności państwa, nieingerowania z jednoczesnym brakiem preferowania symboli poszczególnych religii jest zawsze wystarczająca dla obu stron konfliktu. Nie ulega jednak wątpliwość, że siatka pojęć wypracowana przez FTK na przestrzeni ostatnich lat, nadała prawom podstawowym swoisty, zakorzeniony już w nauce prawa, a co najważniejsze, żywy kształt.[10]
Robert Rybski, Martyna Sabat
-------------------------------------------------------------
[1] 1 BvR 1358/09 <14>, BVerfGE 93, 1 <21>,
[2] Wyroki przywoływane w tekście dostępne są na stronie: www.bundesverfassungsgericht.de/entscheidungen.html
[3] Chusta na głowę, tutaj: tradycyjna muzułmańska burka, BverfGE 108, 282,
[4] BverfGE 93,1
[5] Nie jest tematem niniejszego komentarza zagadnienie zastrzeżenia dla materii ustawowej kwestii dotyczących symboli religijnych (jako przejawu wolności wyznania) w kontekście nakazu zachowania neutralności państwa w sprawach światopoglądowych. Dlatego zostało jedynie zasygnalizowanie, iż było to przedmiotem przywoływanego orzeczenia ‘Kopftuch’, BVerfGE 108, 282
[6] BVerfGE 93, 1 <21>
[7] 1 BvR 1358/09 <19>
[8] Landau, Die Entwicklung der Menschenrechte in der Rechtssprechung des BVerfG und des EGMR, Deutsches Verwaltungsblatt, 20/2008, s. 1269-1332
[9] BverfGE, 93,1 <18>,
[10] Limbach, EuGRZ 2000, 417 (Europäische Grundrechte-Zeitschrift),
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
