Komentarz do dokumentu: Zwrot znacjonalizowanego mienia żydowskich związków wyznaniowych (Orzeczenia)
Autor: Dawid Sześciło Data dodania: 2009-06-05 10:54:13
Specyficzny status prawny wyznaniowych osób prawnych takich jak kościoły czy gminy wyznaniowe może być źródłem rozbieżności i niejasności interpretacyjnych - wynika z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2007 r.
Sąd Najwyższy w komentowanym wyroku zajmował się problemem zasad zwrotu znacjonalizowanych po II wojnie światowej nieruchomości należących przed 1939 r. do Stowarzyszenia Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego. Kwestię tę reguluje ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej jako "ustawa").
Zgodnie z art. 30 ust. 1 ustawy, na wniosek gminy żydowskiej lub związku gmin wszczyna się postępowanie, zwane dalej "postępowaniem regulacyjnym", w przedmiocie przeniesienia na rzecz gminy żydowskiej lub związku gmin własności nieruchomości lub ich części przejętych przez państwo, a które w dniu 1 września 1939 r. były własnością gmin żydowskich lub innych wyznaniowych żydowskich osób prawnych, działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli:
1) w tym dniu znajdowały się na nich cmentarze żydowskie lub synagogi,
2) w dniu wejścia w życie ustawy znajdują się na nich budynki stanowiące uprzednio siedziby gmin żydowskich oraz budynki służące uprzednio celom kultu religijnego, działalności oświatowo-wychowawczej i charytatywno-opiekuńczej.
Z zacytowanego przepisu wynika, że zwrot zagarniętych przez państwo nieruchomości jest uwarunkowany w szczególności statusem prawnym podmiotów, którym nieruchomości te przysługiwały jeszcze przed II wojną światową. W tym kontekście ustawodawca posłużył się pojęciem "wyznaniowych żydowskich osób prawnych", którymi w rozumieniu ustawy są tylko osoby wymienione w art. 5, 6 i 22 ustawy, tj.:
a) gminy żydowskie[1];
b) związek gmin;
c) inne jednostki, które na wniosek związku gmin zyskały osobowość prawną w drodze rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji;
d) szczególnego rodzaju fundacja powołana stosownie do art. 22 ustawy.
Sprawa, która zawisła przed SN w związku ze skargą kasacyjną jednej z gmin, wymagała oceny, czy działające przed II wojną światową Stowarzyszenie Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego funkcjonujące w oparciu o przepisy ówcześnei obowiązującego prawa o stowarzyszeniach[2], może zostać uznane za "wyznaniową żydowską osobę prawną" w rozumieniu ustawy.
Stanowisko aprobujące w tej kwestii wyraził sąd II instancji, argumentując przede wszystkim, że stowarzyszenie prowadziło działalność pokrywającą się w istocie z celami realizowanymi przez wyznaniowe żydowskie osoby prawne. Sąd ten przyjął zatem funkcjonalne spojrzenie na pojęcie "wyznaniowej żydowskiej osoby prawnej", akcentujące cele i charakter działalności danego podmiotu.
Sąd Najwyższy wyraził jednak pogląd przeciwny.
SN zdecydowanie stanął na stanowisku, że przez wyznaniową żydowską osobę prawną należy więc rozumieć tylko te jednostki organizacyjne, które taki mają status zgodnie z wyraźnym postanowieniem ustawy. Jak przyjął SN, ustalanie znaczenia określenia "żydowska wyznaniowa osoba prawna" w sposób, jaki zapronował sąd II instancji prowadzi do złamania jednej z podstawowych zasad prawa cywilnego, że o osobowości prawnej decyduje uznanie danej jednostki organizacyjnej za osobę prawną przez samego ustawodawcę. Sąd Najwyższy nawiązał w ten sposób do treści art. 33 Kodeksu cywilnego kształtującego zasadę wyłącznego ustawowego trybu tworzenia osób prawnych.
Sąd Najwyższy zaznaczył przy tym, że sam charakter działalności określonej osoby prawnej, który może pokrywać się z celami, jakie mają realizować wyznaniowe żydowskie osoby prawne, w szczególności gminy żydowskie, nie może mieć znaczenia decydującego.
Komentarz
Stanowisko SN zaprezentowane w omawianym wyroku trudno podważyć od strony czysto doktrynalnej. Niewątpliwie, językowa wykładnia art. 30 ust. 1 ustawy jasno określa katalog podmiotów, których przedwojenna własność może podlegać zwrotowi na zasadzie ustawy. Trafnie odrzucił SN próbę zakwestionowania autonomicznego i odrębnego od stowarzyszeń statusu wyznaniowych osób prawnych.
Z drugiej jednak strony, trudno odmówić pewnej dozy słuszności stanowisku wyrażonemu w przedmiotowej sprawie przez sąd II instancji, który kładł nacisk na funkcjonalną wykładnię pojęcia „żydowskiej wyznaniowej osoby prawnej”. Innymi słowy, koncentrował się na celach i charakterze działalności danego podmiotu, a nie wyłącznie jego statusie ustawowym. Być może Sądowi Najwyższemu zabrakło w ocenie sprawy spojrzenia z szerszej perspektywy konieczności naprawienia szkód wywołanych prowadzonym na masową skalę upaństwowieniem po II wojnie światowej majątku prywatnego, również należącego do podmiotów związanych z poszczególnymi wyznaniami religijnymi.
Dawid Sześciło
[1] Obecnie funkcjonuje w Polsce dziewięć gmin żydowskich: w Bielsku-Białej, w Gdańsku, w Katowicach, w Krakowie, w Legnicy, w Łodzi, w Szczecinie, w Warszawie oraz we Wrocławiu.
[2]. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 1932 r. - Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 94, poz. 808 ze zm.).
Sąd Najwyższy w komentowanym wyroku zajmował się problemem zasad zwrotu znacjonalizowanych po II wojnie światowej nieruchomości należących przed 1939 r. do Stowarzyszenia Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego. Kwestię tę reguluje ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej jako "ustawa").
Zgodnie z art. 30 ust. 1 ustawy, na wniosek gminy żydowskiej lub związku gmin wszczyna się postępowanie, zwane dalej "postępowaniem regulacyjnym", w przedmiocie przeniesienia na rzecz gminy żydowskiej lub związku gmin własności nieruchomości lub ich części przejętych przez państwo, a które w dniu 1 września 1939 r. były własnością gmin żydowskich lub innych wyznaniowych żydowskich osób prawnych, działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli:
1) w tym dniu znajdowały się na nich cmentarze żydowskie lub synagogi,
2) w dniu wejścia w życie ustawy znajdują się na nich budynki stanowiące uprzednio siedziby gmin żydowskich oraz budynki służące uprzednio celom kultu religijnego, działalności oświatowo-wychowawczej i charytatywno-opiekuńczej.
Z zacytowanego przepisu wynika, że zwrot zagarniętych przez państwo nieruchomości jest uwarunkowany w szczególności statusem prawnym podmiotów, którym nieruchomości te przysługiwały jeszcze przed II wojną światową. W tym kontekście ustawodawca posłużył się pojęciem "wyznaniowych żydowskich osób prawnych", którymi w rozumieniu ustawy są tylko osoby wymienione w art. 5, 6 i 22 ustawy, tj.:
a) gminy żydowskie[1];
b) związek gmin;
c) inne jednostki, które na wniosek związku gmin zyskały osobowość prawną w drodze rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji;
d) szczególnego rodzaju fundacja powołana stosownie do art. 22 ustawy.
Sprawa, która zawisła przed SN w związku ze skargą kasacyjną jednej z gmin, wymagała oceny, czy działające przed II wojną światową Stowarzyszenie Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego funkcjonujące w oparciu o przepisy ówcześnei obowiązującego prawa o stowarzyszeniach[2], może zostać uznane za "wyznaniową żydowską osobę prawną" w rozumieniu ustawy.
Stanowisko aprobujące w tej kwestii wyraził sąd II instancji, argumentując przede wszystkim, że stowarzyszenie prowadziło działalność pokrywającą się w istocie z celami realizowanymi przez wyznaniowe żydowskie osoby prawne. Sąd ten przyjął zatem funkcjonalne spojrzenie na pojęcie "wyznaniowej żydowskiej osoby prawnej", akcentujące cele i charakter działalności danego podmiotu.
Sąd Najwyższy wyraził jednak pogląd przeciwny.
SN zdecydowanie stanął na stanowisku, że przez wyznaniową żydowską osobę prawną należy więc rozumieć tylko te jednostki organizacyjne, które taki mają status zgodnie z wyraźnym postanowieniem ustawy. Jak przyjął SN, ustalanie znaczenia określenia "żydowska wyznaniowa osoba prawna" w sposób, jaki zapronował sąd II instancji prowadzi do złamania jednej z podstawowych zasad prawa cywilnego, że o osobowości prawnej decyduje uznanie danej jednostki organizacyjnej za osobę prawną przez samego ustawodawcę. Sąd Najwyższy nawiązał w ten sposób do treści art. 33 Kodeksu cywilnego kształtującego zasadę wyłącznego ustawowego trybu tworzenia osób prawnych.
Sąd Najwyższy zaznaczył przy tym, że sam charakter działalności określonej osoby prawnej, który może pokrywać się z celami, jakie mają realizować wyznaniowe żydowskie osoby prawne, w szczególności gminy żydowskie, nie może mieć znaczenia decydującego.
Komentarz
Stanowisko SN zaprezentowane w omawianym wyroku trudno podważyć od strony czysto doktrynalnej. Niewątpliwie, językowa wykładnia art. 30 ust. 1 ustawy jasno określa katalog podmiotów, których przedwojenna własność może podlegać zwrotowi na zasadzie ustawy. Trafnie odrzucił SN próbę zakwestionowania autonomicznego i odrębnego od stowarzyszeń statusu wyznaniowych osób prawnych.
Z drugiej jednak strony, trudno odmówić pewnej dozy słuszności stanowisku wyrażonemu w przedmiotowej sprawie przez sąd II instancji, który kładł nacisk na funkcjonalną wykładnię pojęcia „żydowskiej wyznaniowej osoby prawnej”. Innymi słowy, koncentrował się na celach i charakterze działalności danego podmiotu, a nie wyłącznie jego statusie ustawowym. Być może Sądowi Najwyższemu zabrakło w ocenie sprawy spojrzenia z szerszej perspektywy konieczności naprawienia szkód wywołanych prowadzonym na masową skalę upaństwowieniem po II wojnie światowej majątku prywatnego, również należącego do podmiotów związanych z poszczególnymi wyznaniami religijnymi.
Dawid Sześciło
[1] Obecnie funkcjonuje w Polsce dziewięć gmin żydowskich: w Bielsku-Białej, w Gdańsku, w Katowicach, w Krakowie, w Legnicy, w Łodzi, w Szczecinie, w Warszawie oraz we Wrocławiu.
[2]. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 1932 r. - Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 94, poz. 808 ze zm.).
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
