Orzeczenie: Zaliczenie wartości utraconego mienia zabużańskiego
W sprawie tej Sąd Najwyższy nie zgodził się, iż Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę poniesioną przez powódkę w wyniku bezprawnych działań ustawodawcy polegających na powołaniu do życia prawa zaliczenia wartości mienia pozostawionego na Wschodzie, które w praktyce było niemożliwe do zrealizowania. Kluczowym dla tego rozstrzygnięcia był wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który nie mógł być jednak uznany za przedsąd wystarczający dla przypisania Skarbowi Państwa odpowiedzialności odszkodowawczej za niezgodne z prawem działanie polegające na powołaniu do życia prawa pozornego.
Teza orzecznicza:
1. Można wyróżnić trzy okresy obowiązywania art. 417 k.c.: pierwszy - od dnia 1 stycznia 1965 r. (tj. od dnia wejścia w życie Kodeksu cywilnego) do dnia 16 października 1997 r., drugi - od dnia 17 października 1997 r. (tj. od dnia wejścia w życie Konstytucji) do dnia 31 sierpnia 2004 r., oraz trzeci - od dnia 1 września 2004 r. (tj. od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw) do chwili obecnej. Nie ma natomiast podstaw do wyróżniania dodatkowo czwartego okresu, dla którego cezurą byłby dzień wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00. Po pierwsze, bowiem, we wspomnianym wyroku została stwierdzona zgodność art. 417 k.c. z Konstytucją, zaś zamieszczona w sentencji interpretacja tego artykułu w istocie stanowi element uzasadnienia wyroku. Po drugie zaś rozważany wyrok jest skuteczny ex tunc, jednakże tylko od dnia wejścia w życie Konstytucji, w związku z brzmieniem jej art. 77 ust. 1.
2. Aby stwierdzone przez Trybunał Konstytucyjny bezprawie normatywne mogło być jednocześnie uznane za delikt normatywny (konstytucyjny), konieczne jest wykazanie istnienia dalszych przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 sierpnia 2004 r.) w związku z art. 77 ust. 1 Konstytucji, mianowicie szkody i normalnego związku przyczynowego. Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa, bowiem na zasadach ogólnych (art. 6 k.c.) na powodach.
***
Julita Zawadzka, fragment glosy:
W dniu 30 stycznia 2004 roku weszła w życie ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego (ustawa o zaliczaniu), zmieniająca dotychczasowe regulacje dotyczące realizacji praw zabużan. Ustawa ta podtrzymywała dotychczasową formę realizacji uprawnień zabużan, a więc nadal rekompensata następowała poprzez prawo zaliczenia, jednak wolą ustawodawcy osoba uprawniona do rekompensaty mogła zaliczyć na poczet ceny sprzedaży nieruchomości lub opłat z tytułu użytkowania wieczystego jedynie 15% wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego, przy czym wysokość zaliczonej kwoty nie mogła przewyższać 50 000 PLN.
Wprowadzone w ten sposób ograniczenia kwotowe i procentowe prawa zaliczenia były nad wyraz niekorzystne dla zabużan, którzy dotychczas nie skorzystali z prawa do rekompensaty. O ile bowiem przed rokiem 2003 (na gruncie regulacji u.z.u.g.n.r. oraz u.g.n.) mogli oni liczyć teoretycznie na pełną rekompensatę (i wielu takową otrzymało), o tyle osoby – takie jak powódka – które późno, bo dopiero w końcu roku 2003, rozpoczęły starania o uzyskanie ekwiwalentu, miały prawo do rekompensaty obejmującej co do zasady 15 % wartości mienia pozostawionego na Wschodzie. Jeśli zaś wartość ta przekraczała kwotę 50 000 zł, to osoba uprawniona nie mogła liczyć nawet na 15-procentową rekompensatę, gdyż jej uprawnienie ulegało ustawowemu obniżeniu do poziomu 50 000 zł.
Co więcej, prawo do zaliczenia nie przysługiwało osobie, która na podstawie innych przepisów, w tym przepisów o gospodarce nieruchomościami, o przeprowadzeniu reformy rolnej lub o ustroju rolnym i osadnictwie, uzyskała uprzednio częściową rekompensatę w postaci prawa własności albo użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa. Jakiekolwiek zatem uprzednie częściowe zrealizowanie prawa do rekompensaty oznaczało pozbawienie prawa zaliczania przewidzianego omawianą ustawą, niezależnie od tego, w jakiej wysokości nastąpiło to wcześniejsze skorzystanie z prawa zaliczania.
Powyższe regulacje ustawy o zaliczaniu zostały uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją (wyrok z dnia 15 grudnia 2004 roku, K 2/04) i utraciły moc z dniem 27 grudnia 2004 roku. W wyroku tym Trybunał nie zanegował jednak samej dopuszczalności procentowego ograniczenia prawa zabużan, co dało asumpt do utrzymania takiej formy ograniczenia w kolejnej ustawie.
Obecnie podstawą prawną realizacji uprawnień zabużan jest ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (ustawa o rekompensacie), która weszła w życie z dniem 7 października 2005 roku, zastępując ustawę o zaliczaniu. Na jej podstawie zabużanie mają prawo dokonać zaliczenia wartości nieruchomości pozostawionych na Wschodzie w wysokości równej 20% wartości tych nieruchomości. Jako alternatywną formę realizacji prawa do rekompensaty ustawodawca przewidział świadczenie pieniężne w wysokości 20% wartości pozostawionych nieruchomości, wypłacane ze środków Funduszu Rekompensacyjnego.
(...)
W sytuacji powódki nie jest natomiast wykluczone (brak jednak w tym przedmiocie rozważań w uzasadnieniu glosowanego wyroku), że szkoda w jej majątku powstała, lecz nie na skutek bezprawia legislacyjnego (co rozważały sądy), ale na skutek niezgodnego z prawem stosowania przepisów przez podmioty władzy publicznej, które obowiązane były do organizowania przetargów z udziałem zabużan. Powódka nie podjęła się jednak dowiedzenia tego faktu.
TreĂĹÄĹ:
Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2007 r., ...