Orzeczenie: Aliyev i Gadzhiyeva przeciwko Rosji
Komentarz dr Grażyny Baranowskiej do wyroku ETPCz dotyczącego zjawiska tzw. wymuszonych zaginięć, polegającego na pozbawieniu wolności osoby przez funkcjonariuszy państwowych lub grupy działające we współpracy z nimi, przy czym informacje o losach tej osoby są celowo zatajane.
Ponad połowa wyroków Trybunału stwierdzających naruszenia prawa do życia została wydana w skargach przeciwko Rosji. Większość z nich dotyczyła wymuszonych zaginięć. Zjawisko to polega na pozbawieniu wolności osoby przez funkcjonariuszy państwowych lub grupy działające we współpracy z nimi, przy czym informacje o losach tej osoby są celowo zatajane. W rezultacie ofiara jest pozbawiona ochrony prawnej i narażona na naruszenia również innych podstawowych praw, m.in. prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa czy wolności od tortur.
W przełomowym wyroku z 2012 r. Trybunał stwierdził, że występowanie wymuszonych zaginięć oraz brak efektywnych śledztw wynika z występowania na Kaukazie Północnym systemowych problemów, dla których nie istnieje żaden skuteczny środek krajowy. Jednocześnie ETPCz wskazał jakie władze Rosji powinny podjąć działania, aby rozwiązać te problemy (Aslakhanova i inni przeciwko Rosji, par. 217, 216-218). Od tego czasu ETPCz wydał dalsze wyroki, w których stwierdzał naruszenie Konwencji w związku z występowaniem wymuszonych zaginięć, czego najnowszym przykładem jest wyrok w sprawie Aliyev i Gadzhiyeva przeciwko Rosji z 12 lipca 2016.
Skarżącymi byli ojciec oraz żona dwóch mężczyzn, którzy zaginęli 21 stycznia 2012 r. w Dagestanie. Zgodnie z zeznaniami świadków, zaginieni zostali zatrzymani przez policję drogową, skuci kajdankami i odwiezieni, zdaniem skarżących – do Dagestańskiego Centrum Przeciwdziałania Terroryzmowi. Sześć dni po zaginięciu, żona jednego z zaginionych została wezwana na przesłuchanie do tego centrum, gdzie były pytana o numery telefonów, na które dzwonił jej zaginiony mąż. Śledztwo w sprawie zaginięć było zawieszane dziewięć razy w ciągu dwudziestu ośmiu miesięcy, przy czym ośmiokrotnie było wznawianie w związku z decyzją organów nadzorujących. Skarżący w skardze do ETPCz podnieśli naruszenie materialnego i proceduralnego aspektu art. 2 (prawo do życia), a także naruszenie art. 5 (prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego) i 13 (prawo do skutecznego środka odwoławczego) Konwencji.
Rząd rosyjski stwierdził, że zarzuty były oparte na przypuszczeniach i informacjach od osób trzecich i dlatego były bezpodstawne. Ponadto zauważył, że skarga do ETPCz była przedwczesna, ponieważ śledztwo dotyczące zaginięć nie zostało jeszcze ukończone, a skarżący nie wykorzystali możliwości zakwestionowania decyzji śledczych w sądach krajowych.
W związku z podważaniem przez rząd sytuacji faktycznej przedstawianej przez skarżących ETPCz przypomniał, iż z jego orzecznictwa wynika, że kiedy skarżący udowodnią „ponad rozsądną wątpliwość”, że w zaginięcie byli zaangażowani funkcjonariusze państwowi, obowiązki dowodowe przenoszą się na państwo. Zdaniem ETPCz w analizowanej sprawie skarżący wykazali istnienie wystarczających podstaw faktycznych wskazujących, iż zaginieni mężczyźni byli przetrzymywani przez funkcjonariuszy państwowych, a oświadczenie rządu, iż śledztwo nie wykazało żadnych dowodów zaangażowania w zaginięcie nie było wystarczające do ich podważenia.
Trybunał w wyroku Aliyev i Gadzhiyeva przeciwko Rosji stwierdził, że gdy zaginiona osoba jest przetrzymywana przez niezidentyfikowanych policjantów bez późniejszego potwierdzenia, a następnie pozostaje zaginiona przez kilka lat, można taką sytuację uznać za zagrażającą życiu. Jest to pierwsza sprawa, w której ETPCz uznał tak in abstracto: we wcześniejszych wyrokach stwierdzał jedynie, że tego typu pozbawienie wolności zagraża życiu w kontekście konkretnych konfliktów, np. w Czeczenii i Inguszetii (np. Sultygov i inni przeciwko Rosji, par. 395). Do 2004 r. w sprawach dotyczących wymuszonych zaginięć w celu udowodnienia że zatrzymanie stwarzało zagrożenie dla życia, skarżący musieli wykazać iż zaginiona osoba była poszukiwana przez władze bądź poddana nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu. W tym zakresie doszło zatem do daleko idących ewolucji w orzecznictwie ETPCz.
W związku z licznymi zaniedbaniami i nieuzasadnionymi opóźnieniami w trakcie śledztwa ETPCz stwierdził naruszenie art. 2 również w jego proceduralnym aspekcie. Trybunał odrzucił sprzeciw rządu rosyjskiego w odniesieniu do niewyczerpania środków krajowych przez skarżących w postępowaniu karnych, uznając iż skargi na decyzje śledczych byłyby w okolicznościach tej sprawy nieskuteczne.
Zgodnie z orzecznictwem ETPCz niepotwierdzone urzędowo pozbawienie wolności stanowi całkowite zaprzeczenie gwarancji zawartych w art. 5 i szczególnie poważne naruszenie jego postanowień. Konsekwentnie w sprawie Aliyev i Gadzhiyeva przeciwko Rosji zostało stwierdzone naruszenie prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego. W kontekście podnoszonego przez skarżących naruszenia art. 13 Trybunał stwierdził że art. 5.4 i 5.5 stanowią lex specialis w stosunku do art. 13 i w konsekwencji wymagania art. 13 są pochłonięte przez art. 5.
Skarżący w sprawie Aliyev i Gadzhiyeva przeciwko Rosji nie podnieśli naruszenia art. 3 (zakaz tortur i nieludzkiego traktowania). Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, sytuacja rodzin osób zaginionych może stanowić nieludzkie i poniżające traktowanie, a istota tego naruszenia leży w reakcji i nastawieniu władz kiedy są powiadamiane o zaginięciu. Kwestia ta nie było badana w analizowanej sprawie przez Trybunał, niemniej w związku z podobieństwem do innych rozstrzygniętych spraw nie budzi wątpliwości, iż skarżący zostaliby uznani przez Trybunał za ofiary naruszenia art. 3.
Warto zwrócić jeszcze uwagę na to, że do zaginięcia doszło 21 stycznia 2012 r. i zostało ono zgłoszone władzom rosyjskim tego samego dnia, a już miesiąc później (22 lutego 2012 r.) została złożona skarga do ETPCz. Pokazuje to duże znaczenie, jakie możliwość wnoszenia skarg do ETPCz ma dla ofiar naruszeń praw człowieka w Rosji. Jest to spowodowane m.in. niską skutecznością wymiaru sprawiedliwości w sprawach związanych z działalnością służb bezpieczeństwa, a także problemami z egzekwowaniem wyroków krajowych. Tak wczesne złożenie skargi do Trybunału jest możliwe, kiedy ETPCz ze względu na nieskuteczność drogi krajowej w określonym typie spraw dopuszcza możliwości zwolnienia skarżących z jej wyczerpania.
Dr Grażyna Baranowska
