Stan cywilny osoby transseksualnej jako warunek prawnej korekty płci – komentarz do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie H. przeciwko Finlandii (37359/09).

I.    Uwagi wstępne

    W dniu 13 listopada 2012 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: ETPCz bądź Trybunał) wydał wyrok w sprawie H. przeciwko Finlandii. Orzeczenie to, choć nie może być uznane za precedensowe – nie stanowi punktu zwrotnego w linii orzeczniczej Trybunału – warte jest odnotowania. Dotyczy bowiem kwestii niezwykle ważkiej, także z jurydycznego punktu widzenia – zakresu ochrony prawnej przyznanej przedstawicielom szczególnej mniejszości, mianowicie osobom transseksualnym. ETPCz ocenić musiał zgodność z relewantnymi przepisami Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: EKPCz bądź Konwencja) fińskich przepisów ustawowych, stypulujących jako warunek konstytutywny prawnego rozpoznania korekty płci osoby transseksualnej ustania związku małżeńskiego, w którym dotychczas ona pozostawała.

II.    Stan faktyczny

Sprawa wyrosła na tle skargi złożonej przez transseksualną obywatelkę Finlandii, która kwestionowała krajowe rozwiązania w zakresie prawnego rozpoznania korekty płci.
Skarżąca pomimo braku akceptacji dla swojej płci biologicznej przez szereg lat funkcjonowała zgodnie z nią, tj. jako mężczyzna –  w 1996 r. zwierając związek małżeński z kobietą, w którym w 2002 r. urodziło się dziecko. Kondycja skarżącej zaczęła pogarszać się w 2004 r., w związku z czym rok później zwróciła się po pomoc medyczną. W 2006 r. została zdiagnozowana jako osoba transseksualna i rozpoczęła funkcjonowanie w żeńskiej roli społecznej. 29 września 2009 r. skarżąca przeszła medyczną procedurę korekty płci. Jeszcze przed tym zabiegiem skarżąca zmieniła imię na żeńskie i wymieniła dokumenty – paszport i prawo jazdy na nowe, zgodne z jej płcią społeczną. W dalszym ciągu jej płeć metrykalną ujawniał jednak numer tożsamości. Wniosek skarżącej o dokonanie w nim zmiany zgodnej ze stanem faktycznym został odrzucony przez urząd stanu cywilnego w dniu 19 czerwca 2007 r. jako niespełniający ustawowych warunków.

Relewantne przepisy prawa fińskiego wśród kryteriów dopuszczalności dokonania prawnej korekty płci wymieniały między innymi stan cywilny osoby transseksualnej, wymagając, by występując o zmianę numeru tożsamości zgodnie z jej nową płcią, nie pozostawała ona w związku małżeńskim. Na zasadzie wyjątku osoba transseksualna, która w takim związku pozostawała, a zatem także skarżąca, mogła ubiegać się o prawne usankcjonowanie jej płci psychicznej za zgodą współmałżonka. Udzielenie zgody warunkowało zatem możliwość prawnej korekty płci osoby zamężnej/żonatej, z momentem dokonania której małżeństwo z mocy prawa przekształcało się w związek partnerski. W przypadku skarżącej, przedmiotowa zgoda nie została wyrażona, co stało się podstawą odmownej decyzji w zakresie zmiany jej numeru tożsamości. Skarżąca złożyła apelację do sądu administracyjnego w Helsinkach, podnosząc, m.in., iż nieudzielenie zgody przez jej żonę uniemożliwia skarżącej dopełnienie procedury prawnej korekty płci, niezależnie od której obie kobiety chciały nadal pozostać małżeństwem. Rozwód byłby sprzeczny z ich przekonaniami religijnymi, natomiast przekształcenie ex lege ich związku w związek partnerski oznaczałoby osłabienie ochrony prawnej ich relacji i zróżnicowanie sytuacji prawnej ich dziecka w porównaniu do dzieci posiadających status dzieci małżeńskich.

Sąd administracyjny w Helsinkach odrzucił apelację skarżącej 5 maja 2008 r. Bezskuteczne okazały się także środki zaskarżenia złożone przez H. do Najwyższego Sądu Administracyjnego (odrzucone odpowiednio 3 lutego 2009 r. i 18 sierpnia 2010 r.). Ten ostatni uzasadniając swe stanowiska w sprawie podkreślił m.in., iż zgodnie z orzecznictwem ETPCz nie istnieje żadne uzasadnienie dla ograniczenia prawa do małżeństwa osób transseksualnych, niemniej jednak państwa posiadają w tym względzie duży margines swobody. Korzystając z niego, ustawodawca fiński zdecydował się zarezerwować instytucję małżeństwa wyłącznie dla par różnopłciowych, parom jednopłciowym udostępniając instytucję związku partnerskiego, przy czym normatywna konstrukcja obu z nich była analogiczna. W tym kontekście sąd ocenił, iż nie było intencją legislatora fińskiego ustalającego kryteria prawnej korekty płci dokonanie w tym stanie prawnym żadnych zmian. W związku z tym uznał, iż zakwestionowana regulacja nie wykraczała poza margines swobody przyznany państwom-stronom EKPCz.

III.    Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

W skardze do ETPCz skarżąca podniosła, iż uzależnienie jurydycznego rozpoznania dokonanej przez nią korekty płci od ustania małżeństwa, w którym pozostawała, ściślej rzecz ujmując – jego przekształcenia w związek partnerski, narusza jej prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. W konsekwencji zakwestionowała relewantne przepisy prawa fińskiego jako niezgodne z wieloma postanowieniami EKPCz, w szczególności z jej art. 8, 12 i 14 1).

Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, iż w rozpatrywanej sprawie nie doszło do naruszenia art. 8 EKPCz ani art. 14 EKPCz w związku z tymże. W odniesieniu do art. 12 EKPCz stwierdził natomiast brak potrzeby rozpatrywania zarzutów jego naruszenia. W pozostałym zakresie ETPCz uznał skargę za niedopuszczalną.

IV.    Komentarz

Analizując podniesione w skardze zarzuty, ETPCz inaczej niż w zdecydowanej większości rozpatrywanych przez niego spraw z zakresu problematyki tożsamości płciowej2) , nie oceniał zgodności z konwencyjnym standardem niemożność prawnego usankcjonowania dokonanej operacyjnie korekty płci. Ustawodawstwo fińskie przewidywało bowiem właściwy ku temu tryb. Zarzut naruszenia EKPCz dotyczył jednego z kryteriów owej procedury normatywnego rozpoznania przynależności osoby transseksualnej do płci przeciwnej niż jej płeć metrykalna, tj. kryterium niepozostawania przez nią w związku małżeńskim. Warto zwrócić uwagę na specyfikę tej przedmiotowej kontekstualizacji rozpatrywanego przez ETPCz problemu. Skarżąca nie zarzucała bowiem ograniczenia jej prawa do zawarcia małżeństwa w oparciu o jej tożsamości płciową, które to kryterium nota bene zostało uznane przez Trybunału w poprzednich jego orzeczeniach dotyczących zagadnienia transseksualności za przesłankę nieuzasadniającą ograniczenie możliwości korzystania z gwarantującego to prawo art. 12 EKPCz 3), ale podnosiła niemożność trwania małżeństwa osoby transseksualnej po dokonaniu przez nią prawnej korekty płci. W istocie więc kwestionowała jako niezgodne ze skodyfikowanym w art. 8 EKPCz prawem do życia prywatnego i rodzinnego, oraz stanowiącym lex specialis w stosunku do niego art. 12 EKPCz, niewystępowanie w fińskim porządku prawnym instytucji małżeństwa osób jednopłciowych. W optyce zainteresowania ETPCz znajdowała się więc w tym kontekście nie przesłanka tożsamości płciowej skarżącej per se, ale implikowany nią problem orientacji seksualnej jako kryterium ograniczające specyficzny aspekt prawa do życia prywatnego i rodzinnego, jakim jest prawo do zawarcia małżeństwa 4). W konsekwencji, centralnym punktem argumentacji w zawisłej sprawie uczynił ETPCz zagadnienia niedopuszczalności w prawie fińskim małżeństw jednopłciowych.

Przyjęcie takiej perspektyw zdeterminowało ocenę działań legislatora fińskiego dokonaną przez ETPCz przez pryzmat przysługującego państwom w tym względzie marginesu swobody. Równoważąc konkurujące w sprawie interesy: interes skarżącej, tj. jej prawo do poszanowania życia prywatnego przez uzyskanie numeru tożsamości odzwierciedlającego jej nową płeć oraz interesu państwa, jakim było niewprowadzanie zmian w zakresie normatywnej podstawy instytucji małżeństwa, nieuchronnie implikowanych prawnym rozpoznaniem płci osób transseksualnych bez konieczności ustania ich dotychczasowego małżeństwa, ETPCz zdecydował o przyznaniu pierwszeństwa ochrony temu ostatniemu.

W świetle obowiązującego stanu prawnego – brzmienia konwencyjnych postanowień i doprecyzowujących ich wyroków ETPCz – trudno odmówić zasadności takiemu rozstrzygnięciu. Małżeństwo, prawo do zawarcia którego określa art. 12 EKPCz, a które jako element życia prywatnego i rodzinnego podlega także regulacji art. 8 EKPCz, jest bowiem definiowane na gruncie Konwencji przez pryzmat obowiązujących w tym zakresie regulacji krajowych, co implikuje tradycyjne rozumienie tej instytucji 5). W związku z tym, przy wprowadzaniu konwencyjnego standardu do poszczególnych porządków krajowych,  pozostawiono państwom członkowskim szeroki zakres dyskrecji, w ramach którego mogą one dostosować, na poziomie nienaruszającym uzgodniony w EKPCz uniwersalny standard, zakres ochrony przyznanej wspomnianymi artykułami do sposobu definiowania instytucji małżeństwa w ich ustawodawstwach. Prowadzi to do zróżnicowania rozwiązań prawnych w tym względzie. Część państw zdecydowała się bowiem otworzyć tę instytucję także na pary jednopłciowe. Niemniej jednak, jak zauważył Trybunał w rozpatrywanej sprawie, taka decyzja legislatora krajowego warunkowana jest wyłącznie jego interpretacją roli i znaczenia instytucji małżeństwa w danym społeczeństwie i jako taka nie wynika ze sposobu sformułowania tego prawa podmiotowego w Konwencji 6). W rezultacie, przyznano państwom szeroki margines swobody w wypełnianiu normatywną treścią chronionego na gruncie EKPCz prawa do zawarcia małżeństwa, który Trybunał musiał uwzględnić w przedmiotowej sprawie. Uniwersalny konwencyjny standard musiał zatem zostać skonfrontowany z przyznaną każdemu państwu swobodą w sposobie jego wprowadzania w życie.

Oceniając, czy przyjęte w ustawodawstwie fińskim kryterium stanu cywilnego nie wykracza poza ów margines swobody w urzeczywistnianiu prawa od poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, ETPCz uwzględnił między innymi istniejącą w tym względzie praktykę państw członkowskich. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem ETPCz zakres tego marginesu różni się bowiem w zależności od okoliczności, przedmiotu oraz genezy sprawy, a jednym z istotnych czynników w tym względzie jest podobieństwo, lub jego brak, systemów prawnych państw członkowskich7) . Stąd odwoływanie się przy ocenie zakwestionowanej fińskiej regulacji do stanu unormowań instytucji małżeństwa w innych państwach europejskich. Wprawdzie ETPCz dostrzegł ewolucję rozwiązań prawnych w tym względzie, implikującą dopuszczenie w niektórych krajowych ustawodawstwach małżeństw jednopłciowych, to jednak takie rozwiązanie nie mogło zostać uznane za powszechnie akceptowane w państwach-stronach Konwencji. Niemożność zawarcia małżeństwa przez osoby tej samej płci w fińskim porządku prawnym, tym samym niemożność trwania małżeństwa, w którym jedno z partnerów dokonało korekty płci, nie naruszało wobec tego jednolitej europejskiego tendencji.

Praktyka odwołania się do jednolitego ustawodawstwa państw Rady Europy, ściśle zespolona ze specyficznym reżimem wykładni konwencyjnych postanowień przez ETPCz, zapewniająca „żywotność” tego instrumentu prawnego i jego dostosowanie do dynamicznie zmieniającej się sytuacji społecznej 8), wytyczyła zatem wyraźny punkt odniesienia dla dokonywanej przez ETPCz oceny fińskiego prawodawstwa w zakresie niedopuszczalności małżeństw jednopłciowych. Ewolucyjna interpretacja przez ETPCz postanowień konwencji, w szczególności prawa do prywatności, która w innych rozpatrywanych przez niego sprawach dotyczących problematyki transseksualności pozwoliła zwiększyć zakres ochrony przyznanej osobom transseksualnym przez wyinterpretowanie z przepisów EKPCz niewynikających wprost z ich literalnego brzmienia wielu pozytywnych obowiązków ciążących na państwach, w tym obowiązku formalnego uznania korekty płci dokonanej przez osobę transseksualną oraz uregulowania prawnie wszelkich skutków tego uznania 9), stała się w komentowanym wyroku przesłanką wyznaczającą granice prawnej ochrony tychże. ETPCz uznał bowiem, iż z prawem do poszanowania życia prywatnego, w tym osób transseksualnych, skodyfikowanego w art. 8 EKPCz, ani ze stanowiącym jego uszczegółowienie art. 12 EKPCz, nie pozostaje skorelowany obowiązek państwa umożliwienia związkom jednopłciowym zawarcia małżeństwa 10). Uzasadnieniem dla braku takiego obowiązku pozostaje wzgląd na zdrowie i moralność publiczną oraz prawa i wolności osób trzecich, nadrzędny, w świetle takiego stanowiska ETPCz, wobec prawa osoby transseksualnej do pozostawania w jednopłciowym związku małżeńskim.

Balansując sprzeczne w sprawie interesy, ETPCz uznał w związku z tym, iż niewątpliwie wkraczająca w sferę prawa do poszanowania życia prywatnego skarżącej ingerencja legislatora fińskiego, przybierająca postać ustawowego wymogu ustania jej małżeństwa jako kryterium prawnego rozpoznania nowej płci skarżącej, realizuje uprawniony cel, jakimi był dominujący w społeczeństwie fińskim system wartości moralnych, zgodnie z którym małżeństwo definiowane było jako związek kobiety i mężczyzny. ETPCz nie rozwinął jednak tego wątku, pozostawiając bez komentarza kwestię relacji jednostkowego interesu osoby transseksualnej i interesu ogółu, jakim w tym przypadku była ochrona społecznie akceptowanego katalogu wartości moralnych. I choć kwestionować można zasadność oceny interesu jednostki, zwłaszcza dotykającego najbardziej prywatnej sfery jej życia – jej płciowości – przez pryzmat względów moralnych, o relatywnym wszak charakterze – to, co uznawane za moralne zmienia się przecież wraz z postępem cywilizacyjnym, poszerzającym przestrzeń, w którym każdy ma prawo do ekspresji swej indywidualności – to wskazać trzeba stabilność linii orzeczniczej ETPCz w tym względzie.

Zakres ochrony prawa do poszanowania życia prywatnego na gruncie EKPCz silnie bowiem determinowany jest akceptowanymi w danym społeczeństwie wartościami moralnymi, których katalog wśród państw-stron Konwencji jest, rzecz jasna, zróżnicowany11) . Dowodzi tego praktyka orzecznicza ETPCz, który przy ocenie ingerencji legislatora krajowego w sferę życia prywatnego czy rodzinnego jednostki, zwłaszcza wyrosłej na gruncie takich cech prawnie chronionych jak tożsamość płciowa czy orientacja seksualna, wielokrotnie podkreślał, iż tam, gdzie moralność pojawia się jako uzasadnienie celu kwestionowanej regulacji, tam państwa członkowskie korzystają z szerokiego marginesu oceny 12). W szczególności dotyczy to unormowania implikacji korekty płci w kontekście warunków zawierania związków małżeńskich 13), a zatem sfery objętej regulacją art. 12 EKPCz. Podążając tą logiką interpretacyjną, ETPCz uznał w komentowanym wyroku uzależnienie uzyskania przez skarżącą numeru tożsamości potwierdzającego płeć żeńską od ustania związku małżeńskiego, w którym pozostawała za realizujące uprawniony cel, tj. ochronę zdrowia i moralności publicznej 14), wymagających, by nie wprowadzać żadnych zmian do tradycyjnie definiowanej instytucji małżeństwa, nie uargumentowując jednak zasadności normatywnego rozpoznania wyłącznie małżeństw różnopłciowych na gruncie Konwencji.

Niezależnie od oceny niemożności zawierania przez osoby tej samej płci związków małżeńskich w świetle postanowień EKPCz, zasadniczo zgodzić się trzeba, zdaniem autorki, ze stanowiskiem ETPCz, który uznając ochronę tradycyjnie pojmowanej instytucji małżeństwa za realizującą uprawniony cel, tym samym – zgodną z EKPCz, nie dopatrzył się w rozpatrywanej sprawie nieproporcjonalności zastosowanych środków realizacji tego celu 15). Trybunał nie uznał kryterium stanu cywilnego za nieproporcjonalną przeszkodę w uzyskaniu rozpoznania przynależności osoby transseksualnej do płci nowo nabytej. Choć prima facie taki wymóg ustawowy wydawać się może zbyt daleko idącą ingerencją w sferę życia prywatnego osoby transseksualnej, to uwzględnienie przesłanek uzasadniających jego wprowadzenie zdaje się potwierdzać słuszność rozstrzygnięcia ETPCz w tym zakresie.

Płeć, ani tym samym tożsamość płciowa, nie jest bowiem czynnikiem indyferentnym prawnie. W wielu przypadkach płeć jest normatywnie relewantna i determinuje nie tylko sytuację prawną danej jednostki, ale także sferę praw i wolności osób, z którymi pozostaje ona w normatywnie sankcjonowanej relacji. Dotyczy to w szczególności instytucji małżeństwa. Wzgląd na dobra osobiste osób trzecich uzasadnia, w opinii autorki, ograniczenie prawa do poszanowania życia prywatnego osoby transseksualnej w zakresie, w jakim dla zapewnienia spójności jej płci psychicznej i metrykalnej wymaga, jak to miało miejsce w omawianej sprawie, odpowiedniego oświadczenia woli współmałżonka. Wymóg uzyskania przedmiotowej zgody nie ma bowiem charakteru bezwzględnego, a jego celem per se nie wydaje się być ograniczenie możliwości prawnej korekty płci, a ochrona praw małżonka osoby transseksualnej w rzeczywistości prawnej, w której moment dokonania owej korekty miałby daleko idące konsekwencje dla łączącego ich związku małżeńskiego, powodując jego ustanie z mocy prawa. Teza taka znajduje potwierdzenie w kwestionowanej regulacji, zgodnie z którą brak zgody współmałżonka nie wyłączał możliwości zmiany przez osobę transseksualną numeru tożsamości na właściwy, tj. w omawianej sprawie nie uniemożliwiał uzyskania przez skarżącą numeru tożsamości określającego płeć żeńską, a wymagał jedynie rozwiązania małżeństwa w innym sposób, tj. w drodze rozwodu, co pozostawało bezpośrednią konsekwencją nierozpoznania w fińskim porządku prawnym małżeństw osób tej samej płci.

Także warunek przekształcenia małżeństwa ex lege w związek partnerski z chwilą uzyskania nowego numeru tożsamości przez osobę transseksualną nie pociągał nieproporcjonalnie negatywnych skutków w zakresie poszanowania prawa do prywatności osoby transseksualnej, jak wskazywała na to skarżąca, gdyż ramy prawne obu instytucji były zasadniczo tożsame. Dotyczy to zwłaszcza praw rodzicielskich16), obawę o ograniczenie których w rezultacie zastosowania kwestionowanych regulacji, podniesiono w skardze do ETPCz. Dążenie do prawnej korekty płci w świetle prawa fińskiego nie wymagało zatem uprzedniego rozwiązania małżeństwa przez rozwód 17), który to warunek jest coraz częściej krytykowany w świetle międzynarodowych standardów praw człowieka18) , umożliwiając zachowanie więzów dotychczas łączących osobę transseksualną z jej najbliższymi po dokonaniu przez nią zmiany numeru tożsamości w zmienionej tylko nieco formie prawnej. Realizowało więc kryterium proporcjonalności między zakładanym celem a ograniczeniem prawa podmiotowego osoby transseksualnej, jak słusznie w opinii autorki zauważył Trybunał. Uwzględniając powyższe, uznać należy niestwierdzenie w przedmiotowej sprawie naruszenia art. 8 EKPCz za właściwe.

Trudno także nie zgodzić się z oceną ETPCz w zakresie niezaistnienia dyskryminacyjnego traktowania skarżącej w niniejszej sprawie. Koncepcja dyskryminacji obowiązująca na gruncie EKPCz, podobnie, jak w systemie UE, jest bowiem koncepcją dyskryminacji relatywnej 19). ETPCz wielokrotnie doprecyzował warunki zaistnienia tego zjawiska, uruchamiające ochronę przed nim gwarantowaną w Konwencji, wskazując, iż znamiona dyskryminacji wypełnia zróżnicowane traktowanie osób znajdujących się w podobnej, porównywalnej lub analogicznej sytuacji, gdy nie posiada ono „obiektywnego i racjonalnego uzasadnienia, to znaczy jeśli nie realizuje uprawnionego celu lub nie zachowuje rozsądnej proporcji między podjętymi środkami a zamierzonym celem” 20). Warunkiem sine qua non dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia zakazu dyskryminacji z art. 14 EKPCz, jest zatem, prócz jego powiązania z prawami lub wolnościami przewidzianymi w Konwencji 21), wskazanie odpowiedniego podmiotu – komparatora – znajdującego się w sytuacji analogicznej do położenia strony skarżącej. Jak słusznie zauważył ETPCz, ten wymóg nie został w przedmiotowej sprawie spełniony 22). Skarżącej nie udało się bowiem wyróżnić takiej kategorii podmiotów, których sytuacja byłaby podobna do jej sytuacji, a do których nie znajdowałby zastosowania warunek ustania małżeństwa jako kryterium prawnego rozpoznania korekty płci, co implikowałoby zaistnienie dyskryminacyjnego traktowania skarżącej.

Nie sposób dopatrzeć się bowiem analogii w położeniu przywoływanych jako komparator przez skarżącą osób nie-transpłciowych oraz osób transseksualnych, niepozostających w związkach małżeńskich. Jednostki należące do tej pierwszej kategorii w ogóle nie mieszczą się bowiem w zakresie ratione personae fińskich przepisów regulujących kwestię zmiany numeru identyfikacyjnego warunkowanej tożsamością płciową. Osoby transseksualne niepozostające w związku małżeńskim z kolei znajdują się w substancjalnie różnym od skarżącej położeniu, gdyż spełniają zakwestionowane w sprawie kryterium stanu cywilnego, które w opinii ETPCz realizuje uprawniony cel – ochronę zdrowia i moralności – i pozostaje w rozsądnej wobec niego proporcji. W konsekwencji niemożności wykazania różnicowania położenia skarżącej względem innych jednostek znajdujących się w podobnej sytuacji, wymaganie od skarżącej uprzedniego wobec nabycia nowego numeru tożsamości ustania jej małżeństwa w drodze rozwodu bądź zgody jej małżonki na jego przekształcenia w związek partnerski nie wypełnia znamion dyskryminacji 23).

Zdaniem autorki nie oznacza to jednak, iż takie kryterium prawnej korekty płci nie prowadzi do niekorzystnego traktowania skarżącej, skoro zmusza ją do niepożądanych przez nią ani jej partnerkę zmian w zakresie stanu cywilnego. Choć tym samym naruszony zostaje fundamentalny w demokratycznych porządkach prawnych opartych na różnorodności wymóg poszanowania prawa jednostki do ekspresji jej indywidualności, wzgląd na kluczową w takich porządkach zasadę rządów prawa wymaga uruchomienia właściwego mechanizmu ochronnego zgodnie z prawem przewidzianymi warunkami merytorycznymi i proceduralnymi, w omawianym przypadku warunkując ochronę przed dyskryminacją nieuzasadnioną dyferencjacją traktowania sytuacji podobnych, niemającą miejsca w rozpatrywanej przez ETPCz sprawie.

V.    Uwagi końcowe

Problematyka transseksualność, na kanwie której wyrosło komentowane orzeczenie, jest ważnym, choć w dalszym ciągu w wielu przypadkach marginalizowanym, także w wymiarze normatywnym, zagadnieniem o zróżnicowanym i szerokim zakresie konsekwencji. W analizowanej sprawie ETPCz musiał ocenić implikacje tego zjawiska w najbardziej intymnej sferze życia jednostki, choć posiadającej swą prawną relewancję – w obszarze życia prywatnego i rodzinnego. Komentowany wyrok stanowi więc kolejny ważny głos w dyskusji na temat praw osób transseksualnych. Ale jego znaczenie nie redukuje się tylko do wskazanego zakresu przedmiotowego. Jak zostało bowiem wspomniane, wyrażone w nim stanowisko Trybunału istotne będzie także dla oceny zakresu ochrony prawnej przyznanego w systemie Rady Europy osobom homoseksualnym. I choć ETPCz nie dokonał komentowanym rozstrzygnięciem przełomu w swej dotychczasowej linii orzeczniczej dotyczącej przypadków ograniczenia praw jednostki ze względu na te dwie cechy, tj. tożsamość płciową i orientację seksualną, to zastosowana przez niego ewolucyjna wykładnia przepisów konwencyjnych daje nadzieję na zredefiniowanie jego podejścia w przedmiotowym zakresie w przyszłości. Oznacza to, iż uzasadnione w świetle relewantnych postanowień EKPCz rozstrzygnięcie Trybunału, uznające legalność kryterium stanu cywilnego osoby transseksualnej jako jednego z warunków dokonania prawnej korekty płci, w sytuacji w której ustawodawstwo krajowe nie rozpoznaje instytucji małżeństw jednopłciowych, stracić może na aktualności wraz z wypracowaniem nowego standardu legislacyjnego w tym zakresie w państwach-stronach EKPCz.