Orzeczenie: Wyrok TK ws. kwoty wolnej od podatku
W swoim wyroku, na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, Trybunał Konstytucyjny powiązał tzw. kwotę wolną od podatku z konstytucyjne gwarantowanym minimum egzystencji. komentarz Adama Ploszki do orzeczenia TK z 28 października 2015 r.
W wyroku z 28 października 2015 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł niejednomyślnie, że art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych w zakresie, w jakim nie przewiduje mechanizmu korygowania kwoty zmniejszającej podatek, gwarantującego co najmniej minimum egzystencji, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji stanowiącym, że Rzeczpospolita jest demokratycznym państwem prawa urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej oraz z art. 84 Konstytucji określającym, że każdy jest zobowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych w tym podatków. Trybunał odroczył utratę mocy obowiązującej tego przepisu do 30 listopada 2016 r.
Przepis, który zakresowo został uznany za niekonstytucyjny, określa m.in. tzw. kwotę wolną od podatku. Obecnie, w skali roku, wynosi ona 3091 zł. Jej aktualna wysokość została ustalona w 2009 r. Zmiany społeczno-gospodarcze, które miały miejsce od tego czasu spowodowały, że kwota ta jest niższa od tzw. progu interwencji socjalnej, a więc dochodu uprawniającego do ubiegania się o świadczenia z zakresu pomocy społecznej. Próg ten wynosi obecnie w skali roku 7608 zł w przypadku osoby samotnie gospodarującej, zaś 6168 zł w przypadku osoby w rodzinie.
Z przebiegu rozprawy i przedstawionych ustnych motywów wyroku wynika, że w istocie przedmiotem orzeczenia Trybunału było rozstrzygniecie konfliktu dwóch wartości konstytucyjnych: minimum egzystencji oraz - fetyszyzowanej zwykle w orzecznictwie Trybunału - równowagi budżetowej. W tej konkretnej sprawie Trybunał zdecydował się przyznać prymat minimum egzystencji uznając, że państwo powinno gwarantować obywatelowi minimalny zasób środków umożliwiających zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych i uczestnictwo w życiu publicznym.
W kontekście wartości jaką jest minimum egzystencji warto zwrócić uwagę, że RPO nie zarzucił wspomnianej regulacji ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych naruszania określonej w art. 30 Konstytucji zasady godności człowieka. To właśnie z tą zasadą w jedynym jak dotychczas wyroku z dnia 4 kwietnia 2001 r. (K. 11/00) Trybunał powiązał minimum egzystencji, stwierdzając, że brak minimalnych gwarancji dla osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej i materialnej, wobec których orzeczono nakaz eksmisji, nie można pogodzić z wyrażoną w art. 30 Konstytucji RP zasadą poszanowania i ochrony godności człowieka. Tym samym TK w komentowanym wyroku zmuszony został by wartość tę odnaleźć w zasadzie sprawiedliwości społecznej.
Trybunał w swoim orzeczeniu, które zasługuje na aprobatę, nie skorzystał jednak z okazji by pójść o krok dalej, ścieżką wskazaną przez Federalny Trybunał Konstytucyjny w wyroku w sprawie Hartz IV z 9 lutego 2010 r. W wyroku tym Federalny Trybunał Konstytucyjny wywiódł z chronionej przez art. 1 Konstytucji RFN zasady godności ludzkiej pozostającej w związku z zasadą państwa socjalnego gwarantowaną przez art. 20 prawo podstawowe do minimum egzystencji gwarantującego zachowanie godności (niem. Das Grundrecht auf Gewährleistung eines menschenwürdigen Existenzminimums).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego można uznać ze realizację postulatu specjalnego sprawozdawcy ONZ ds. Skrajnego Ubóstwa i Praw Człowieka, który w raporcie z 22 maja 2014 r. poświeconym kwestiom podatkowym i ich związku z prawami człowieka osób żyjących w ubóstwie stwierdził, że „odpowiednio umieszczony próg podatkowy (czyli dochód poniżej którego jednostka lub gospodarstwo domowe jest zwolnione z podatku dochodowego) ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia, by system podatkowy nie stanowi zagrożenia dla zdolności ludzi żyjących w ubóstwie korzystania z pewnego minimalnego poziomu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Niestety, w niektórych krajach, gospodarstwa domowe są zobowiązane do ponoszenia podatku w sytuacji, gdy nie są w stanie zapewnić sobie minimalnym egzystencji pozwalającego na zapewnienie odpowiedniego wyżywienia”.
Warto także zwrócić uwagę na niewątpliwie szybki, jak na standardy trybunalskie, okres procedowania w sprawie. TK wydał wyrok po zaledwie roku od dnia złożenia wniosku. Takiemu tempu prac sprzyjała zapewne szeroko zakrojona debata publiczna dotycząca wysokości kwoty wolnej od podatku.
Wyrok ten można podsumować odwołując się do metafory autorstwa prof. Ewy Łętowskiej za pomocą której określiła ona relacje miedzy Trybunałem Konstytucyjnym a Rzecznikiem Praw Obywatelskich. Dobrze dograna piłka przez RPO została zamieniona przez Trybunał na pięknej urody bramkę.
Adam Ploszka – doktorant w Zakładzie Praw Człowieka WPiA UW, prawnik Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka
