W wyroku z dnia 21 grudnia 2010 r. zapadłym w sprawie Witek przeciwko Polsce (skarga nr 13453/07)  ETPC, nawiązując do swoich wcześniejszych orzeczeń określających warunki, jakie muszą zaistnieć, aby pozbawienie wolności sprawcy czynu zabronionego cierpiącego na zaburzenia psychiczne mogło być uznane za zgodne z art. 5 ust. 1 e EKPC, uznając racje skarżącej, zaakcentował konieczność opierania się przez sąd – przy dokonywaniu oceny zasadności stosowania sądowej detencji psychiatrycznej wobec w/w sprawcy – na opinii lekarskiej opartej aktualny stan zdrowia zainteresowanego, oraz prawo osoby przymusowo umieszczonej w zakładzie psychiatrycznym do bezzwłocznej sądowej kontroli legalności w/w detencji.

Wyrok powyższy zapadł na tle następującego stanu faktycznego. W 1999 r. skarżąca została oskarżona o stosowanie przemocy wobec matki. W okresie pomiędzy 26 czerwca 2000 r. a 3 sierpnia 2000 r. była badana w szpitalu psychiatrycznym w Morawicy. Biegli lekarze psychiatrzy rozpoznali u niej schizofrenię paranoidalną. W dniu 18 październiku 2001 r. Sąd Rejonowy w Kielcach – na wniosek prokuratora - umorzył postępowanie karne toczące się przeciwko skarżącej, uznając, iż z powodu niepoczytalności nie może ona  ponosić odpowiedzialności karnej. Jednocześnie Sąd orzekł, tytułem środka zabezpieczającego, umieszczenie skarżącej w szpitalu psychiatrycznym. W dniu 14 stycznia 2002 r. skarżąca odwołała się od orzeczenia Sądu I-ej instancji, jednakże złożony środek zaskarżenia pozostawiony został bez rozpoznania z uwagi na złożenie go po terminie. Pomimo, iż orzeczenie Sądu o umieszczeniu skarżącej w szpitalu psychiatrycznym stało się prawomocne, nie stawiła się ona do szpitala psychiatrycznego, lecz przez okres prawie 5 lat ukrywała się przed organami ścigania. Dopiero w dniu 19 czerwca 2006 r.  została zatrzymana i przewieziona do Szpitala Psychiatrycznego w Rybniku. W tym też dniu Sąd Okręgowy w Kielcach podjął zawieszone postępowanie wykonawcze. W dniu 7 września 2006 r. Sąd Rejonowy w Kielcach zwrócił się do biegłych celem ustalenia, czy dalszy pobyt skarżącej w szpitalu psychiatrycznym jest konieczny. W dniu 11 września 2006 r. Komisja Psychiatryczna przedstawiła w/w Sądowi opinię, w której wyraziła przekonanie, że pobyt skarżącej w szpitalu psychiatrycznym jest niezbędny. Powyższa opinia oparta była o dokumentację medyczną skarżącej oraz odwoływała się do opinii wydanej przez biegłych lekarzy psychiatrów po obserwacji psychiatrycznej skarżącej w Szpitalu Psychiatrycznym w Morawicy w 2000 r. W dniu 7 listopada 2006 r. biegli lekarze psychiatrzy wydali kolejną opinię wskazując na konieczność kontynuowania detencji skarżącej w szpitalu psychiatrycznym. W dniu 11 stycznia 2007 r. Sąd Rejonowy w Kielcach, odwołując się do powyższej opinii, uznał dalszy pobyt skarżącej w szpitalu psychiatrycznym za niezbędny. Skarżąca złożyła zażalenie na powyższe postanowienie Sądu, jednakże w dniu 23 lutego 2007 r. Sąd Okręgowy w Kielcach utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie.
W dniu 8 maja 2007 r., biegli lekarze psychiatrzy przedstawili Sądowi kolejną opinię wskazującą, iż skarżąca w dalszym ciągu winna przebywać w szpitalu psychiatrycznym. Podobne opinie biegli wydawali także w czerwcu, sierpniu oraz we wrześniu 2007 r.    
W dniu 25 września 2007 r. Sąd Rejonowy w Kielcach, nie podzielając zdania biegłych przedstawionych w w/w opiniach, nakazał zwolnienie skarżącej, argumentując, że stan jej zdrowia znacząco się polepszył i prawdopodobieństwo, iż popełni ono kolejne przestępstwo jest niewielkie. W dniu 16 listopada 2007 r. Sąd Okręgowy w Kielcach utrzymał w mocy w/w postanowienie (zostało ono zaskarżone przez prokuratora) i w tym też dniu skarżąca została zwolniona ze szpitala.

Skarżąca w swej skardze do ETPC zarzuciła naruszenie przez Polskę art. 5 ust.1 EKPC oraz art. 5 ust. 4 EKPC. Skarżąca podniosła, iż pozbawienie jej wolności w szpitalu psychiatrycznym przez okres 15 miesięcy było sprzeczne z art. 5 ust. 1 Konwencji. Wskazała, iż przedstawiane w sprawie  opinie psychiatryczne były niedokładne, a nadto Sądy nieprawidłowo je analizowały. Nadto wskazała, że po aresztowaniu w dniu 19 czerwca 2006 r. Sąd Rejonowy w Kielcach zarządził jej zbadanie przez biegłych dopiero w dniu 5 września 2006 r., zaś opinia wydana na podstawie w/w badania została przedstawiona Sądowi dopiero w listopadzie 2006 r.        
Skarżąca podniosła również, iż w czasie jej pobytu w szpitalu psychiatrycznym nie zagwarantowano jej prawa do niezwłocznego skontrolowania przez sąd, czy stosowanie wobec niej detencji psychiatrycznej było zgodne z prawem.

Już na etapie badania dopuszczalności przedmiotowej skargi pojawiła się ciekawa kwestia proceduralna. Rząd polski argumentował, iż skarga winna być uznana za niedopuszczalną, albowiem skarżąca nie wyczerpała wszystkich dostępnych krajowych środków odwoławczych – nie odwołała się od orzeczenia z dnia 18 października 2001 r. nakazującego umieszczenie jej w zakładzie psychiatrycznym. Nadto skarga została złożona po upływie 6 miesięcy od podjęcia ostatecznej decyzji w sprawie, albowiem została ona złożona w dniu 16 marca 2007 r., podczas gdy ostateczna decyzja o umieszczeniu skarżącej w szpitalu psychiatrycznym została podjęta w dniu 18 października 2001 r., zaś w szpitalu skarżąca została umieszczona w dniu 19 czerwca 2006 r.
Trybunał nie podzielił argumentacji rządu, podkreślając, że skarżąca nie tyle kwestionowała samo zatrzymanie jej w dniu 19 czerwca 2007 r., co generalnie twierdziła, że pozbawienie jej wolności w szpitalu psychiatrycznym przez cały okres od 19 czerwca 2006 r. do 16 listopada 2007 r. było niezgodne z prawem. Nadto odwołała się ona od postanowienia Sądu z dnia 11 stycznia 2007 r. w przedmiocie dalszego stosowania wobec niej środka zabezpieczającego umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym, oraz wnosiła o wydanie nowych opinii psychiatrycznych. Trybunał wskazał, że podjęte przez skarżącą kroki zmierzały do zbadania zasadności jej detencji w szpitalu psychiatrycznym. Trybunał uznał, że w warunkach niniejszej sprawy środki te należy uznać za efektywne w rozumieniu art. 35 EKPC.
 
Odnosząc się do zarzutów podniesionych przez skarżąca Trybunał przypomniał, że aby pozbawienie jednostki wolności z powodu choroby psychicznej mogło zostać uznane za pozostające w zgodzie z art. 5 ust. 1 e EKPC konieczne jest spełnienie trzech warunków:  kompetentne osoby, na podstawie obiektywnych kryteriów medycznych muszą wykazać, że jednostka taka cierpi na zaburzenie psychiczne; zaburzenie psychiczne musi być takiego rodzaju, że uzasadnia przymusową detencję psychiatryczną; przedłużanie detencji psychiatrycznej musi zależeć od utrzymywania się tych poważnych zaburzeń psychicznych. Jednocześnie Trybunał podkreślił, że władze krajowe mają pewien margines swobody w zakresie oceny stawianej diagnozy medycznej.
W realiach niniejszej sprawy Trybunał dokonał najpierw oceny, czy skarżąca cierpiała na takie zaburzenia psychiczne, które uzasadniały umieszczenie jej w zamkniętym zakładzie leczniczym. Trybunał wskazał, że w wyniku obserwacji psychiatrycznej w 2000 r. u skarżącej rozpoznano chorobę psychiczną w postaci schizofrenii paranoidalnej. Powyższa choroba była podstawą do umorzenia toczącego się przeciwko niej postępowania karnego i orzeczenia umieszczenia jej w szpitalu psychiatryczny. Zdaniem Trybunału jednak fakt, iż skarżąca cierpiała na zaburzenia psychiczne, które uzasadniały umieszczenie jej w szpitalu w 2001 r. nie może jeszcze przesadzać o tym, że jej detencja psychiatryczna po dniu 19 czerwca 2006 r. była zgodna z art. 5 ust. 1 e Konwencji. Z orzeczenia Trybunału wynika, że opinia lekarska w przedmiocie konieczności umieszczenia jednostki w zamkniętym zakładzie leczniczym winna opierać się na aktualnym stanie zdrowia badanego, nie zaś jedynie na zdarzeniach z przeszłości, oraz, że opinia lekarska nie stanowi wystarczającej podstawy do sądowej detencji psychiatrycznej jednostki, jeśli od czasu jej sporządzenia upłynął znaczny okres. Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszej sprawy Trybunał wskazał, że zatrzymanie skarżącej i jej umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym w dniu 19 czerwca 2006 r. nastąpiło na podstawie opinii biegłych z 2000 r. Dopiero we wrześniu 2006 r. Sąd Rejonowy w Kielcach zlecił sporządzenie nowej opinii biegłych. Opinia ta została przedstawiona Sądowi w dniu 7 listopada 2006 r., jednak dopiero w dniu 11 stycznia 2007 r. Sąd Rejonowy w Kielcach orzekł o dalszej detencji skarżącej na podstawie tej nowej, aktualnej opinii.
Z uzasadnienia Trybunału wynika, że zgodził się on, iż pewne opóźnienie w uzyskaniu aktualnej opinii było nieuniknione, jednakże uznał, że w niniejszej sprawie opóźnienie to było  nadmierne, albowiem Sąd zlecił nową opinię dopiero po upływie 3 miesięcy od  umieszczenia skarżącej w szpitalu. W tej sytuacji Trybunał uznał, że nie zostało rzetelnie wykazane, że stan psychiczny skarżącej uzasadniał konieczność jej zamknięcia w szpitalu w okresie od 19 czerwca 2006 r. do 11 stycznia 2007 r. i w odniesieniu do tegoż okresu Trybunał uznał, że doszło do naruszenia art. 5 ust. 1 EKPC.  Jednocześnie Trybunał wskazał, że pozbawienie skarżącej wolności w okresie po 11 stycznia 2007 r. nie było sprzeczne z postanowieniami EKPC, albowiem nastąpiło na podstawie orzeczenia Sądu opierającego się na aktualnych opiniach ekspertów, kwalifikacji których Trybunał nie miał podstaw kwestionować.
Trybunał uznał również, iż w przedmiotowej sprawie doszło do naruszenia art. 5 ust. 4 EKPC. Trybunał podkreślił, że dla zagwarantowania osobom pozbawionym wolności prawa do kontroli legalności ich zatrzymania, EKPC przewiduje prawo do niezwłocznej kontroli sądowej decyzji o pozbawieniu jednostki wolności. W przedmiotowej sprawie skarżąca złożył zażalenie na postanowienie Sądu z dnia 11 stycznia 2007 r. w przedmiocie dalszego stosowania środka zabezpieczającego w dniu 15 stycznia 2007r., zaś jej adwokat w dniu 24 stycznia 2007 r. Sąd Okręgowy rozpatrzył zaś przedmiotowe zażalenie w dniu 23 lutego 2007 r., a więc po upływie miesiąca. Mimo dość krótkiego okresu postępowania odwoławczego Trybunał uznał, ze doszło do naruszenia art. 5 ust. 4 Konwencji, albowiem biorąc pod uwagę, że Sąd odwoławczy nie zasięgał żadnej nowej opinii biegłych i nie przeprowadzał nowych dowodów, nie można uznać, ażeby kontrola zasadności orzeczenia o dalszej detencji psychiatrycznej skarżącej odbyła się bezzwłocznie.
 
Analizując znaczenia powyższego wyroku dla polskiego systemu prawnego i praktyki stosowania prawa nie sposób nie zgodzić się z opinią dr Małgorzaty Wąsek – Wiaderek, iż przedmiotowe orzeczenie identyfikuje raczej błędy w stosowaniu prawa, natomiast nie podważa słuszności samych rozwiązań prawnych dot. sądowej detencji psychiatrycznej1) . Oceniając polskie regulacje prawne normujące stosowanie środków zabezpieczających uznać należy, iż gwarantowany przez nie poziom ochrony prawa do wolności osobistej jednostki odpowiada standardom wyznaczonym przez art. 5 ust.1 e EKPC. Obowiązuje obecnie przepisy (art. 93 kk i 94 kk) z jednej strony przewidują bowiem możliwość umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym jedynie osób, które dopuściły się w stanie niepoczytalności czynów o znacznej społecznej szkodliwości i co do których jednocześnie zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełnią taki czyn ponownie, a umieszczenie w zakładzie jest niezbędne, ażeby zapobiec ponownemu popełnieniu tegoż czynu; z drugiej za strony gwarantują okresową, w odstępach nie dłuższych niż sześć miesięcy, kontrolę zasadności dalszego stosowania detencji (art. 203 kkw). Naruszenie art. 5 ust. 1 e EKPC w stosunku do skarżącej było więc wynikiem nie wadliwego prawa, lecz przede wszystkim opieszałości organów wymiaru sprawiedliwości. Niewątpliwie do  umieszczenia skarżącej w szpitalu psychiatrycznym pomimo niedysponowania aktualną opinia o jej stanie zdrowia przyczyniła się również sama zainteresowana, ukrywając się przed wymiarem sprawiedliwości, co jednak nie skutkowało zwolnieniem państwa polskiego z odpowiedzialności za taki stan rzeczy.
Daleko idące konsekwencje może mieć pogląd Trybunału, iż miesięczny okres rozpoznania zażalenia na postanowienie w przedmiocie dalszego stosowania środka zapobiegawczego, w sytuacji, gdy sprawa nie ma bardzo złożonego charakteru i nie zachodzi potrzeba uzupełnienia materiału dowodowego, nie odpowiada wymogom art. 5 ust. 4 EKPC. Biorąc pod uwagę, iż w polskiej procedurze karnej sąd odwoławczy pełni przede wszystkim funkcję kontrolną i co do zasady nie przeprowadza postępowania dowodowego 2) , zaś uzupełnić postępowanie dowodowe może jedynie wyjątkowo – stawia to przed sądami odwoławczymi zupełnie nowe wyzwania.     

Paweł Witan