Komentarz do dokumentu: Nerkowska przeciwko ZUS (Orzeczenia)
Autor: Katarzyna Gawlik, Robert Grzeszczak, Data dodania: 2009-02-03 00:14:24
Teza orzeczenia
Artykuł 18 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (dalej: TWE) stoi na przeszkodzie ustawodawstwu polskiemu, na podstawie którego Polska odmawia, w sposób generalny i w każdych okolicznościach, wypłaty swoim obywatelom świadczenia przyznawanego cywilnym ofiarom wojny lub represji tylko z tego powodu, że nie mają oni przez cały okres wypłaty tego świadczenia miejsca zamieszkania na terytorium państwa polskiego, lecz na terytorium innego państwa członkowskiego.
Podstawy prawne orzeczenia
Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Haliny Nerkowskiej dotyczy interpretacji art. 18 ust. 1 TWE. Artykuł ten stanowi, że każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w TWE i środków przyjętych w celu jego wykonania.
Okoliczności faktyczne
Sprawa dotyczy zasady niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Halina Nerkowska, obywatelka polska, urodziła się w 1946 r. na terenie dzisiejszej Białorusi. W wieku 3 lat utraciła rodziców, którzy zostali deportowani na Syberię, a następnie sama została wysiedlona do byłego ZSRR. Po prawie sześciu latach mieszkania w ciężkich warunkach powróciła w 1957 r. do Polski, gdzie studiowała, a następnie pracowała na stanowisku administracyjnym. W 1985 r. wyjechała z Polski i osiedliła się na stałe na terenie Niemiec. W 2000 r. do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ZUS), Oddział w Koszalinie, wpłynął wniosek pani Nerkowskiej w sprawie przyznania renty inwalidzkiej w związku z uszczerbkiem na zdrowiu powstałym w trakcie deportacji.
Decyzją z 4 października 2002 r. ZUS uznał jej prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy w związku z pobytem w miejscach odosobnienia. Jednak zawiesił wypłatę świadczeń należnych z tego tytułu z uwagi na jej miejsce zamieszkania poza granicami Polski. Nerkowska odwołała się do Sądu Okręgowego w Koszalinie, domagając się wypłaty renty inwalidzkiej, lecz sąd nie uwzględnił jej argumentacji i po przeprowadzeniu postępowania dowodowego oddalił odwołanie wyrokiem z dnia 22 maja 2003 r.
We wrześniu 2006 r. Nerkowska złożyła nowy wniosek do ZUS, twierdząc, że w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004 r. i związaniem się przez Polskę acquis communautaire (dorobek wspólnotowy), fakt zamieszkiwania przez nią w Niemczech nie może stanowić uzasadnienia odmowy wypłaty renty. ZUS ponownie odmówił wypłaty renty inwalidzkiej, do której je prawo uznano już wcześniej, uzasadniając, że wnioskodawczynie nie ma miejsca zamieszkania w Polsce.
Pani Nerkowska odwołała się od tej decyzji do sądu, podnosząc, że z uwagi na przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Unii, jej obecne miejsce zamieszkania nie może stanowić przeszkody dla wypłaty tego świadczenia.
Sąd Okręgowy w Koszalinie, rozpatrujący odwołanie Haliny Nerkowskiej, skierował do Trybunału Sprawiedliwości pytanie prejudycjalne[1] celem ustalenia czy art. 18, gwarantujący obywatelom Unii Europejskiej prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, stanowi przeszkodę w obowiązywaniu krajowej ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin[2] - w zakresie, w jakim uzależnia wypłatę świadczenia rentowego z tytułu niezdolności do pracy w związku z pobytem w miejscach odosobnienia od spełnienia warunku pobytu osoby uprawnionej na obszarze Polski.
Opinia Rzecznika Generalnego
Rzecznik Generalny, Poiares Maduro, w swojej opinii[3] do niniejszej sprawy, przedstawionej dnia 28 lutego 2008 r., zaproponował wykładnię, iż prawo wspólnotowe stoi na przeszkodzie ustawodawstwu polskiemu, które uzależnia wypłatę renty inwalidzkiej od wymogu posiadania przez uprawnionego miejsca zamieszkania na terytorium kraju przez cały okres wypłaty renty. Ponadto, jego zdaniem odmienne traktowanie osób, które skorzystały ze swobody przemieszczania się i pobytu na terenie Unii Europejskiej od tych, które z tej swobody nie skorzystały jest niedopuszczalne ze względu na fakt, że obywatelstwo unijne stanowi podstawowy status obywateli państw członkowskich, z którym wiąże się wymieniona swoboda.
ZUS nie może zatem zawiesić wypłaty świadczeń obywatelom polskim mieszkającym za granicą. Zgodnie z motywem 19 opinii „uregulowanie krajowe wprowadza odmienne traktowanie obywateli polskich będących ofiarami deportacji, mających miejsce zamieszkania w Polsce i tych, którzy skorzystali ze swobody przemieszczania się i osiedlili się w innym kraju członkowskim. Stanowi ono tym samym ograniczenie swobód przyznanych przez art. 18 ust. 1 WE każdemu obywatelowi Unii”.[4]
Tytułem wyjaśnienia, należy dodać iż, zgodnie z opinią, poza sporem pozostaje to, że świadczenia socjalne, takie jak renta z tytułu niezdolności do pracy wskutek pobytu w miejscu odosobnienia, nie są objęte wspólnotowymi instrumentami koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, które co do zasady zabraniają narzucania uprawnionym jakichkolwiek wymogów związanych z miejscem zamieszkania. W szczególności, rozporządzenie (EWG) nr 1408/71 ustanawiające zasadę eksportu świadczeń zabezpieczenia społecznego wyraźnie wyklucza z zakresu swego stosowania „systemy świadczeń dla ofiar wojny lub jej skutków”.[5] Tymczasem świadczenie, którego dotyczy niniejsza sprawa, uznane musi zostać za świadczenie dla ofiar skutków wojny w świetle jego celu i warunków jego przyznania, gdyż ma ono na celu zadośćuczynienie cierpieniom doznanym w czasie deportacji - ma zatem charakter odszkodowawczy.[6]
Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości
Trybunał Sprawiedliwości poszedł za rozstrzygnięciem proponowanym przez Rzecznika Generalnego, kwestionując polskie przepisy pozwalające ZUS na zawieszanie wypłat renty inwalidzkiej polakom mieszkającym za granicą. Rozpatrując jedyne pytanie prejudycjalne, Trybunał nawiązał do wyroku Tas-Hagen i Tas[7], w którym podkreślił, iż zgodnie z art. 17 ust. 1 TWE, każda osoba mająca przynależność państwa członkowskiego ma status obywatela Unii Europejskiej. Ponadto, art. 17 ust. 2 TWE łączy ze statusem obywatela unijnego prawa i obowiązki przewidziane w TWE, wśród których figurują te określone w art. 18 ust. 1 TWE.
Halina Nerkowska cieszy się statusem obywatela unijnego na podstawie artykułu 17 ust. 1 TWE, a na podstawie ust. 2 tego artykułu może powoływać się na prawa przewidziane w art. 18 ust. 1 TWE czyli na prawo do swobodnego przemieszczania się i prawo pobytu na terytorium państw członkowskich.
Osiedlając się w Niemczech, H. Nerkowska skorzystała z prawa przyznanego przez art. 18 ust. 1 TWE, a odmowa wypłaty renty inwalidzkiej przyznanej wynika tylko i wyłącznie z faktu osiedlenia się przez uprawnioną w Niemczech.
Co do zakresu przedmiotowego art. 18 ust. 1 TWE, Trybunał potwierdził, iż świadczenie w postaci renty inwalidzkiej należy do kompetencji państw członkowskich[8]. Jednakże, państwa członkowskie powinny realizować tę kompetencję z poszanowaniem prawa wspólnotowego, a w szczególności swobody przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich.[9] Wymóg posiadania miejsca zamieszkania przez cały czas wypłaty renty inwalidzkiej nie jest zatem proporcjonalny.
Mimo, iż Trybunał przyznał, iż renta może być wypłacana pod pewnymi warunkami, takimi jak istnienie więzi między polskim społeczeństwem a uprawnionym do świadczenia oraz możliwość sprawdzenia, czy w dalszym ciągu spełnia on wymogi przyznania renty, to jednak orzekł, że wymóg posiadania miejsca zamieszkania na terytorium kraju przewidziany w polskiej ustawie jest nieproporcjonalny do zamierzonego celu.
Zdaniem Trybunału, okoliczność posiadania obywatelstwa państwa członkowskiego, które przyznaje dane świadczenie oraz przebywanie w tym państwie przez ponad dwadzieścia lat, może wystarczyć dla stwierdzenia więzi między tym państwem a osobą uprawnioną do renty inwalidzkiej. Ponadto Trybunał podkreślił, iż uprawniona wcale nie musi mieszkać w Polsce, aby ZUS był pewien, że w dalszym ciągu spełnia on wymogi przyznania renty inwalidzkiej. Ten cel może zostać osiągnięty innymi środkami, które przy mniejszej dolegliwości są również skuteczne.
Trybunał podkreślił również, iż "uregulowanie polskie, które stawia w gorszej sytuacji niektórych obywateli tego kraju z tego tylko powodu, że skorzystali oni ze swobody przemieszczania się i pobytu w innym państwie członkowskim, stanowi ograniczenie swobód gwarantowanych (...) każdemu obywatelowi UE."
KOMENTARZ
Koncepcja obywatelstwa unijnego
Obywatelstwo Unii Europejskiej pojawiło się wraz z powołaniem w Traktacie z Maastricht samej Unii. Podstawowe regulacje znalazły się w art. 17–22 TWE.[10] Art. 17 ust. 1 TWE, precyzuje, że obywatelstwo UE uzupełnia obywatelstwo państwa członkowskiego, ale nie zastępuje go.[11]
Obywatelstwo UE wymyka się klasycznym regułom znanym w państwach członkowskich. Tworzy specyficzny rodzaj więzi. Wskazuje się tu przede wszystkim na zależny charakter tej konstrukcji, znacznie węższy, w porównaniu z obywatelstwem państwa, katalog praw oraz praktycznie nie występujące obowiązki, jakie ciążyłyby na obywatelu UE z tytułu jego statusu. Dodatkowo, w przypadku obywatelstwa UE nie zachodzi ten szczególny związek oparty na szerokim, rzeczywistym i emocjonalnie zakorzenionym zobowiązaniu jednostki i suwerena, który jest tak charakterystyczny dla obywatelstwa krajowego.[12]
Katalog praw obywatela UE zawiera prawo m.in. do przemieszczania się i przebywania na terytorium innego państwa członkowskiego (art. 18 ust. 1 TWE)
Pojawienie się obywatelstwa UE w traktacie dało początek ewolucji dotychczasowego orzecznictwa ETS[13], które następnie wywarło wpływ na prawodawstwo wtórne. Do roku 1992, kwestie przemieszczania się były ściśle wiązane z aktywnością ekonomiczną, bądź też z wymogiem posiadania wystarczających środków na utrzymanie.
Pod wpływem orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości prawodawca unijny sukcesywnie urzeczywistniał prawa wynikające z art. 18 TWE. Z systemu prawa UE wycofywano te dyrektywy, które prawo do swobodnego przemieszczania się jednostki łączyły z jego celem i jej statusem ekonomicznym.
Aktualnie (szczególnie w reżimie dyrektywy 38/2004) prawo UE zakłada, że przemieszczanie się i pobyt jednostki stanowią podstawowe i indywidualne prawo obywatela UE. Dodatkowo obywatelstwo UE „powinno stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich w przypadku, gdy korzystają ze swobodnego przemieszczania się i pobytu” (preambuła pkt 3). W tym sensie preambuła stanowi próbę odzwierciedlenia stanowiska Trybunału Sprawiedliwości ze sprawy Baumbast[14], w którym Trybunał Sprawiedliwości uznał prawo do przemieszczania się za prawo obywatela UE. W tezie wyroku Trybunału wypowiedział się także co do skutku bezpośredniego art. 18 ust. 1 TWE. Oznacza to, że obywatel może się powołać na art. 18 ust. 1 TWE w postępowaniu przed organami państw członkowskich (por. dalszy punkt glosy). Jest to kontekst rozwoju prawa wspólnotowego, który zaznacza się w coraz większym stopniu.
Tak więc obywatelstwo UE ewoluowało od fasadowej formy, zapowiadającej pewien kierunek zmian procesów integracyjnych, poprzez jego „ekonomizację”, aż do etapu wywodzenia z obywatelstwa konkretnych praw politycznych.
Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej
W analizie orzeczenia w sprawie Nerkowskiej należy zwrócić uwagę na art. 6 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej[15] (dalej: TUE). Artykuł ten odwołuje się do aktu prawnego powstałego poza strukturami unijnymi, a mianowicie do Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Tym samym, TUE nakazuje poszanowanie praw podstawowych zawartych w Konwencji. Ponadto, Unia Europejska posiada własny akt prawny zawierający katalog fundamentalnych praw i wartości, które mają być przestrzegane w całej Unii. Jest to Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej uchwalona 7 grudnia 2000 r. Karta, gruntując znaczenie Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w unijnym porządku prawnym, zbiera „wspólną część podstawowych praw obywatelskich, które w tej czy innej formie są wpisane do konstytucji i innych aktów prawnych państw członkowskich UE, aby stworzyć spójny zestaw norm dla tworzenia przyszłego prawa Unii”.[16] Karta nie jest jeszcze aktem prawnie wiążącym, dopiero w przyszłości ma stać się wyznacznikiem dla interpretacji prawa unijnego.
Oba akty są istotne z punktu widzenia omawianego orzeczenia, ponieważ każdy z nich dotyczy swobody traktatowej, która została naruszona przez przepisy polskie, a mianowicie art. 2 Protokołu nr 4 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności przewiduje prawo do swobodnego poruszania się[17], a art. 45 Karty Praw Podstawowych dotyczy swobody przemieszczania się i pobytu[18].
Prawo do swobodnego przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania jest zatem przewidziane nie tylko bezpośrednio w prawie unijnym, ale także w innych instrumentach prawa międzynarodowego respektowanych przez Unię Europejską. Wprawdzie Trybunał w swym orzeczeniu nie odwołuje się bezpośrednio do wskazanych instrumentów prawnych, to jednak stwierdza, iż ograniczenie niniejszej swobody musi być proporcjonalne do celu realizowanego przez prawo krajowe.[19] W tym konkretnym przypadku, wymóg posiadania miejsca zamieszkania na terytorium kraju przewidziany w polskim prawie jest nieproporcjonalny, bowiem wykracza on poza to, co jest konieczne do zapewnienia więzi między społeczeństwem polskim a uprawnioną do renty.
Swobodny przepływ osób a świadczenia socjalne (inwalidzkie)[20]
Jak podkreśla A. Bodnar, obywatelstwo UE wpływa w sposób istotny na eliminację z prawa wewnętrznego państw członkowskich przepisów, które dyskryminują w korzystaniu z uprawnień socjalnych tych obywateli, którzy skorzystali z prawa do swobodnego przemieszczania się.[21]
Trybunał Sprawiedliwości, w sprawach Morgan i Bucher uznał, że przepisy prawa niemieckiego ograniczające prawo do dotacji na nauczanie dla studentów korzystających ze swobody przemieszczania się są niezgodne z prawem wspólnotowym.[22] Zgodnie z prawem niemieckim, uzyskanie dotacji na pokrycie kosztów nauki było możliwe tylko w sytuacji, kiedy podjęte studia czy nauka zawodu stanowiła kontynuację wcześniejszych, trwających co najmniej jeden rok, studiów na niemieckiej uczelni. Skarżący w tych sprawach powrócili do Niemiec, po nauce na uczelniach w innych państwach członkowskich. Brak kontynuacji nauki w Niemczech był podstawą odmowy przyznania dotacji. Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że tak skonstruowane przepisy mają skutek w postaci „odstraszania” obywateli UE od korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu. W innej sprawie, Trybunał uznał z kolei, że przepisy podatkowe dotyczące możliwości odliczenia od podatku wydatków poniesionych na nauczanie w szkołach prywatnych powinny odnosić się nie tylko do wydatków na nauczanie w szkołach niemieckich, ale także w zagranicznych szkołach prywatnych.[23]
Na krótko przed skierowaniem przez Sąd Okręgowy w Koszalinie pytania prejudycjalnego, Trybunał luksemburski zajmował się podobną sprawą. W postępowaniu przed holenderskim sądem krajowym w sprawie K. Tas-Hagen, R. A. Tas przeciwko Raadskamer WUBO van de Pensioen- en Uitkeringsraad, która dotyczyła zasad przyznawania (i odmowy przyznania) przez państwo członkowskie, świadczenia na rzecz cywilnych ofiar wojennych. Świadczenie takie, wedle regulacji holenderskich, zastrzeżone było dla tej grupy swoich obywateli, którzy zamieszkiwali na terytorium Holandii w chwili złożenia wniosku. Pytanie sądu krajowego dotyczyło m.in. zgodności takich rozwiązań z art. 18 TWE.[24]
Artykuł 18 ust. 1 WE należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, zgodnie z którym to państwo członkowskie odmawia przyznania swojemu obywatelowi świadczenia na rzecz cywilnych ofiar wojennych z tego tylko powodu, że w chwili złożenia wniosku wnioskodawca nie zamieszkiwał na terytorium tego państwa członkowskiego, lecz na terytorium innego państwa członkowskiego.[25]
Podobnego problemu dotyczyło skierowane do Trybunału Sprawiedliwości pytanie prejudycjalne sądu w Stuttgardzie w sprawie C-221/07 Zabłocka Weyhermüller przeciwko Krajowi Badenia Wittenberga.[26]
K. Zablocka-Weyhermüller, obywatelka polska, wstąpiła w związek małżeński z M. Weyhermüllerem w 2002 r. Jej mąż był od wielu lat uznany za inwalidę wojennego o wysokim stopniu niepełnosprawności i otrzymywał rentę inwalidzką. Gdy w kwietniu 2004 roku zmarł - K. Zablocka-Weyhermüller wystąpiła z wnioskiem o przyznanie jej – jako wdowie po ofierze działań wojennych – renty dla pozostałych przy życiu członków rodziny uprawnionego w pełnej wysokości, na podstawie niemieckich przepisów. We wniosku tym skarżąca wskazała m.in. planowaną przeprowadzkę do Polski. Organ właściwy do spraw świadczeń na rzecz beneficjentów zamieszkujących za granicą uwzględnił jej żądanie i przyznał rentę wdowią, zaniżając jednaj jej wysokość.[27] K. Zablocka-Weyhermüller wniosła o odpowiednie podwyższenie stawki świadczenia, powołując się na fakt dużo wyższej renty pobieranej przez zmarłego męża. Wniosek ten został oddalony. Rozpatrujący odwołanie sąd krajowy przyznał skarżącej świadczenie częściowe podwyższone o wysokość renty podstawowej z mocą wsteczną od dnia, kiedy rozpoczęto wypłacanie renty. Jednak w toku postępowania sąd krajowy powziął wątpliwości dotyczące wykładni art. 18 ust. 1 TWE.[28]
Ostatecznie, w sentencji wyroku, Trybunał wypowiedział się, że wykładni art. 18 ust. 1 TWE należy dokonać w ten sposób, że stanowi on przeszkodę dla ustawodawstwa państwa członkowskiego, na podstawie którego państwo to odmawia wypłaty świadczeń przyznawanych pozostałym przy życiu małżonkom ofiar działań wojennych z tego tylko powodu, że zamieszkują oni na terytorium określonych państw członkowskich.
Zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową (art. 12 TWE) stanowi zatem integralny element instytucji obywatelstwa UE.[29] Jak pokazuje jednak praktyka w zakresie realizacji uprawnień do korzystania z świadczeń społecznych w przypadku cywilnych ofiar wojny (jak np. pani Nerkowska) dochodzi do częstych naruszeń ww. zasady.
Generalnie, Trybunał luksemburski, w sprawach, w których obywatele UE ubiegają się o świadczenia socjalne, konsekwentnie eliminuje przepisy dyskryminujące, tj. utrudniające czy też czyniące warunkowym dostęp do świadczeń socjalnych dla tych obywateli UE, którzy skorzystali z prawa do swobodnego przemieszczania się i przebywają na terytorium innych państw członkowskich.[30]
Zasada niedyskryminacji i prawo do przemieszczania się
Halina Nerkowska, jak uznał ETS, padła ofiarą zakazanej w prawie UE dyskryminacji. Zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową dotyczy sytuacji, w których dana osoba skorzystała z uprawnienia do przemieszczania się na teren innego państwa członkowskiego UE. Definicją dyskryminacji, wpisującą się w interesującą nas sprawę, odnajdujemy w jednym z wyroków Trybunału: „ (…) dyskryminacja to stosowanie innych zasad w porównywalnych sytuacjach lub stosowanie tej samej zasady w sytuacjach różniących się od siebie”.[31]
Zasada niedyskryminacji koryguje i chroni przed dyskryminującymi regulacjami prawnymi, działaniami administracji, etc. [32] Trybunał Sprawiedliwości interpretuje tę zasadę bardzo szeroko, korelując ją z realizacją swobód rynku wewnętrznego oraz obywatelstwem Unii Europejskiej. Coraz wyraźniejsza jest bowiem tendencja do wiązania zasady niedyskryminacji z obywatelstwem UE, które ujmowane jest już nie tylko jako źródło praw politycznych, ale przede wszystkim praw ekonomicznych. Trybunał wywarł silne piętno na prawodawcach wspólnotowych, co manifestuje się absorpcją linii orzeczniczej do aktów prawa wtórnego.
Należy mieć na uwadze, że ogólna zasada niedyskryminacji, wynikająca z art. 12 TWE, jest uzupełniana, a raczej konkretyzowana, w szeregu innych przepisów TWE oraz prawa wtórnego. Mimo, że sam TWE nie wymienia zakazu dyskryminacji wśród praw obywateli UE, to powszechnie przyjmuje się, iż zakaz dyskryminacji z uwagi na obywatelstwo sformułowany w art. 12 TWE jest jednym z najważniejszych przepisów, na które obywatel UE może się powołać ze skutkiem bezpośrednim zarówno przed sądem krajowym, jak i organami Wspólnoty. Warto zaznaczyć, że jest to jeden z rozstrzygających punktów odniesienia dla Trybunał w orzecznictwie dotyczącym skutków prawnych wynikających z konstrukcji obywatelstwa UE.[33]
Ogólny zakaz dyskryminacji ze względu na narodowość zawarty w art. 12 TWE stosuje się niezależnie, w przypadku gdy TWE nie zawiera przepisów szczegółowych na temat dyskryminacji. Jeżeli takowe regulacje pojawiają się, to jako szczegółowe mają pierwszeństwo przed zasadą ogólną.[34] Trybunał bardzo często posługuje się stwierdzeniem, iż przyjęte przez państwo członkowskie środki stoją na przeszkodzie w realizacji reguł rynku wewnętrznego, a zatem - o ile nie są usprawiedliwione ważnym interesem publicznym - powinny zostać uchylone. Trybunał Sprawiedliwości traktuje naruszenia zasady równego traktowania jak najcięższe pogwałcenie prawa wspólnotowego, a w związku z tym nie wytacza tego argumentu, jeżeli nie jest to absolutnie konieczne. Można to potraktować jako realizację innej zasady wspólnotowej: proporcjonalności.[35]
Trybunał orzekł, że przepisy krajowe, które wprowadzają rozróżnienie ze względu na miejsce zamieszkiwania, odmawiając osobom zamieszkującym poza terenem danego kraju pewnych korzyści gwarantowanych osobom w nim zamieszkującym, są zazwyczaj krzywdzące dla obywateli innych państw członkowskich.[36] W komentowanym przypadku powstała sytuacja doprowadziła do dyskryminacji własnego obywatela w sytuacji transgranicznej, gdzie obywatel skorzystał ze swobody gwarantowanej traktatowo, wpadając tym samym w reżim prawa wspólnotowego. Warunek zamieszkiwania w danym państwie może bowiem spowodować dyskryminację ze względu na narodowość, nawet jeżeli dotyczy własnego obywatela.
Podsumowanie
Podsumowując należy uznać orzeczenie w sprawie Haliny Nerkowskiej za trafne. Wartości, których broni Trybunał Sprawiedliwości – ochrona obywatelstwa Unii oraz zakaz dyskryminacji – powinny być chronione w Unii Europejskiej.
Trybunał w wyroku podkreślił, że tego typu ograniczenia w korzystaniu ze świadczeń socjalnych ściśle związanych z osobą beneficjenta mogą zniechęcić go do korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu. W sytuacji, kiedy ustawa wymaga obywatelstwa polskiego oraz przeżycia ponad 20 lat w Polsce, dodatkowy wymóg polegający na stałym miejscu zamieszkania jest nieproporcjonalny do zakładanego celu ustawy.
Rację miała pani Nerkowska, wiążąc swoje prawa do korzystania z przysługującego jej świadczenia z prawem wyboru miejsca zamieszkania wynikającym z obywatelstwa Unii Europejskiej. Od 1 maja 2004, a więc od chwili przystąpienia Polski do UE, obywatele RP, stali się automatycznie obywatelami UE. W ten sposób stając się adresatami norm prawa UE, a w myśl art. 18 TWE każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Unii. Skorzystanie z tego podstawowego prawa wynikającego ze statusu obywatelstwa UE nie może być ograniczane przez prawodawstwo krajowe. Utrzymywanie takich ograniczeń (warunkowości prawa) uczyniłoby swobodę przemieszczania się osób w ramach UE iluzoryczną.
Wyrok Trybunału oznacza, oprócz nabycia prawa do renty przez panią Nerkowską, także (a może przede wszystkim) obowiązek przeprowadzenia zmian w ustawodawstwie polskim oraz ujęcia w polityce ZUS przepisów i zasad prawa europejskiego, m.in. w zakresie przyznawania (odmawiania) tego typu świadczeń socjalnych.
Katarzyna Gawlik
Komisja Europejska, Służba Prawna
Zespół ds. Jakości Prawodawstwa
Autorka zastrzega, że jej poglądy i opinie przedstawione w artykule są wyłącznie poglądami i opiniami własnymi.
Robert Grzeszczak
Adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego WPiA Uniwersytetu Warszawskiego
-------------------------------------------------------------
[1] Zawiadomienie z treścią pytania zostało opublikowane w DZ.U. UE C 20 z 27.1.2007, s. 14.
[2] Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 ze zm. wynikającymi z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 24 grudnia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i powojennych.
[3] Opinia dostępna na stronie:
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62006C0499:PL:NOT.
[4] Zob. więcej na temat swobody przemieszczania się w kontekście świadczeń dla ofiar wojny: www.hfhrpol.waw.pl/precedens/pl/media-o-nas/gazeta-prawna-niedyskryminacja-i-wolnosc-przemieszczani.html
[5] Artykuł 4 ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem Rady (WE) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r. (Dz.U. L 28, str. 1).
[6] Z takim samym uzasadnieniem powodującym wykluczenie kwalifikacji jako świadczenia zabezpieczenia społecznego: świadczenia na rzecz jeńców wojennych zob. wyroki: z dnia 6 lipca 1978 r. w sprawie 9/78 Directeur régional de la Sécurité sociale de Nancy, Rec. str. 1661; z dnia 16 września 2004 r. w sprawie C‑386/02 Baldinger, Zb.Orz. str. I‑8411; wojskowe renty inwalidzkie zob. wyrok z dnia 31 maja 1979 r. w sprawie 207/78 Even i ONPTS, Rec. str. 2019; świadczenia przewidziane przez ustawodawstwo mające na celu złagodzenie niektórych skutków zdarzeń związanych z reżimem narodowosocjalistycznym i drugą wojną światową zob. wyroki: z dnia 31 marca 1977 r. w sprawie 79/76 Fossi, Rec. str. 667 oraz z dnia 22 lutego 1979 r. w sprawie 144/78 Tinelli, Rec. str. 757.
[7] Wyrok z dnia 26 października 2006 r. w sprawie C‑192/05, b.Orz. s. I‑10451, pkt 18.
[8] Tas-Hagen i Tas, pkt 21.
[9] Tas-Hagen i Tas, pkt 22, a także wyroki w sprawach C 209/03, Bidar, pkt 33 i C 403/03, Schempp, pkt 17 i 18.
[10] Na temat obywatelstwa UE por. m.in.: B. Mielnik, Obywatelstwo Unii Europejskiej, Wrocław 2000; A. Cieleń, A. Szymański, Obywatelstwo Unii Europejskiej, Warszawa 2004; S. Konopacki, Obywatelstwo europejskie w kontekście członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Łódź 2005; J. Shaw, The transformation of citizenship in the European Union: electoral rights and the restructuring of political space, Cambridge 2007.
[11] Szerzej na temat federalizacji UE por. m.in. F. W. Scharpf, Optionen des Föderalismus in Deutschland und Europa, Frankfurt-New York 1994; V. Wringht (eds.), Federalising Europe, Oxford 1996; I. Pernice (Hrsg.), Der Vertrag von Lisabon: Reform der Europäischen Union ohne Verfassung? Walter Hallstein Institut für Europäisches Verfassungsrecht, Berlin 2007; J. Weiler, Federalism without Constitutionalism: Europe’s Sonderweg [w:] K. Nicolaidis, R. Howse (eds.), The Federal Vision. Legitimacy and Levels of Governance in the United States and the European Union, Oxford University Press 2001
[12] A. Gubrynowicz, Obywatelstwo Unii Europejskiej – stan obecny i perspektywy, Zeszyty Ośrodka Dokumentacji i Informacji Europejskiej, Kancelaria Sejmu, Warszawa 6/2008, s. 8 i cyt. tam S. Kadelbach: Union Citizenship, Jean Monet Working Paper 2003, no. 9, Max Plank Institute for Comparative Public Law and International Law, s. 15–18.
[13] Orzeczenie C-85/96 Martinez Sala zapoczątkowało nowe ujęcie swobody przemieszczania się. ETS wyraźnie rozdzielił kwestię nabywania praw od ekonomicznego charakteru podejmowanej działalności, przyznając podstawowe znaczenie dla wywodzenia praw z faktu posiadania obywatelstwa UE.
[14] C-413/99: Baumbast and R v Secretary of State for the Home Department, ECR 2002, s. I-07091, por. A. Gubrynowicz, op. cit., s. 8 i n.
[15] Art. 6 ust. 2 stanowi: ‘Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności...’.
[16] Deklaracja Rady Europejskiej w Kolonii, 1999 r..
[17] W szczególności ustęp 2 tego artykułu stanowi, iż ‘każdy może swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny. Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia lub moralności, lub ochronę praw i wolności innych osób.’
[18] Ustęp 1 stanowi, iż „każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich”.
[19] Motyw 40 i następne omawianego wyroku.
[20] Interesująca glosa w zakresie obywatelstwa UE i prawa do świadczeń socjalnych patrz S. Majkowska-Szulc, Obywatelstwo UE a dostęp do świadczeń socjalnych - glosa do postanowienia Sądu Okręgowego w Koszalinie z 13.11.2006 r. (IV U 1660/06), Europejski Przegląd Sądowy 6/2007, ss. 53-58 oraz tenże [w:] Orzecznictwo w systemie prawa - Tomasz Bąkowski, Krzysztof Grajewski, Jarosław Warylewski (red.), Gdańsk 2007, s. 34 i n.
[21] A. Bodnar, Obywatelstwo Unii Europejskiej a ochrona praw podstawowych obywateli państw członkowskich [w:] Zeszyty Ośrodka Informacji i Dokumentacji Europejskiej, Kancelaria Sejmu RP, nr 9/2008, s. 82.
[22] Połączone sprawy C-1/06: Rhiannon Morgan v Bezirksregierung Köln oraz C-2/06 Iris Bucher v Landrat des Kreises Düren, wyrok z 23 października 2007 r.
[23] Sprawa C-76/05: Schwarz i Gootjes Schwarz v Finanzamt Bergisch Gladbach, także sprawa C-318/05 Komisja Europejska v Republice Federalnej Niemiec.
[24] Szerzej por. K. Ślebzak, W. Wróbel (red.), Studia i analizy Sądu Najwyższego, tom II, Warszawa 2008
[25] http://www.infor.pl/dzienniki-unii-europejskiej,seria-C,rok,2006,nr,326.html
[26] Wyrok TSWE z 4.12.2008 r. w sprawie C-221/07 Krystyna Zablocka-Weyhermüller przeciwko Land Baden Württemberg.
[27] Zaniżenie to oparto na regulacji krajowej (Rozporządzenie w sprawie świadczeń socjalnych na rzecz ofiar działań wojennych zamieszkujących za granicą (Auslandsversorgungsverordnung) z 30.6.1990 r). zgodnie z z brzmieniem § 1: „Świadczenie częściowe, o którym mowa w § 64e BVG, jest przyznawane obywatelom niemieckim oraz osobom pochodzenia niemieckiego zamieszkującym lub mającym miejsce stałego pobytu na terytorium Albanii, Bułgarii, Estonii, Węgier, Łotwy, Litwy, Polski, Rumunii, Rosji, Słowacji, Słowenii, Republiki Czeskiej i w innych państwach leżących na terytorium byłej Jugosławii i byłego Związku Radzieckiego”. Zgodnie z § 2 rozporządzenia - obniżona stawka wynosi 60%.
[28] Sprawa omówiona na www.monitorprawapracy.pl/index.php?mod=m_artykuly&cid=116&id=731
[29] A. Bodnar, Niedyskryminacja i wolność przemieszczania się [w:] Gazeta Prawna 28.08.2007.
[30] A. Bodnar, op. cit., s. 91 – 92.
[31] Orzeczenie Trybunału z dnia 27 października 1998. Margaret Boyle i inni przeciwko Equal Opportunities Commission, orzeczenie C-411/96. Raporty Europejskiego Trybunału 1998 strona I-06401. (Prawo kobiety w ciąży do zwolnienia lekarskiego, zwolnienia rocznego i do nabywania praw emerytalnych). Por. również orzeczenie C-279/93 Schumacker [1995] ECR I-225, ustęp 30.
[32] Por. na ten temat W. Czapliński, Zasada niedyskryminacji/równego traktowania w prawie wspólnotowym, tekst na http://www.korporacje.com/index.php/W%C5%82adys%C5%82aw-Czapli%C5%84ski-Zasada-niedyskryminacji/r%C3%B3wnego-traktowania-w-prawie-wsp%C3%B3lnotowym.html
[33] Por. m.in. sprawy C-85/96: María Martínez Sala v Freistaat Bayern, ECR 1998, s. I-02691; C-184/99: Grzelczyk v Centre public d’aide sociale d’Ottignies-Louvain-la-Neuve, ECR 2001, s. I-6193.
[34] Orzeczenie Trybunału z dnia 29 lutego 1996. Sofia Skanavi i Konstantin Chryssanthakopoulos. Sprawa C-193/94, Raporty Trybunału Europejskiego 1996, strona I-00929.
[35] Za W. Czapliński, Zasada …, op. cit., s. 1 i n.
[36] Por. orzeczenie C- 279/93 Schumacker [1995] ECR I-225, ustęp 30).
Artykuł 18 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (dalej: TWE) stoi na przeszkodzie ustawodawstwu polskiemu, na podstawie którego Polska odmawia, w sposób generalny i w każdych okolicznościach, wypłaty swoim obywatelom świadczenia przyznawanego cywilnym ofiarom wojny lub represji tylko z tego powodu, że nie mają oni przez cały okres wypłaty tego świadczenia miejsca zamieszkania na terytorium państwa polskiego, lecz na terytorium innego państwa członkowskiego.
Podstawy prawne orzeczenia
Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Haliny Nerkowskiej dotyczy interpretacji art. 18 ust. 1 TWE. Artykuł ten stanowi, że każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w TWE i środków przyjętych w celu jego wykonania.
Okoliczności faktyczne
Sprawa dotyczy zasady niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Halina Nerkowska, obywatelka polska, urodziła się w 1946 r. na terenie dzisiejszej Białorusi. W wieku 3 lat utraciła rodziców, którzy zostali deportowani na Syberię, a następnie sama została wysiedlona do byłego ZSRR. Po prawie sześciu latach mieszkania w ciężkich warunkach powróciła w 1957 r. do Polski, gdzie studiowała, a następnie pracowała na stanowisku administracyjnym. W 1985 r. wyjechała z Polski i osiedliła się na stałe na terenie Niemiec. W 2000 r. do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ZUS), Oddział w Koszalinie, wpłynął wniosek pani Nerkowskiej w sprawie przyznania renty inwalidzkiej w związku z uszczerbkiem na zdrowiu powstałym w trakcie deportacji.
Decyzją z 4 października 2002 r. ZUS uznał jej prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy w związku z pobytem w miejscach odosobnienia. Jednak zawiesił wypłatę świadczeń należnych z tego tytułu z uwagi na jej miejsce zamieszkania poza granicami Polski. Nerkowska odwołała się do Sądu Okręgowego w Koszalinie, domagając się wypłaty renty inwalidzkiej, lecz sąd nie uwzględnił jej argumentacji i po przeprowadzeniu postępowania dowodowego oddalił odwołanie wyrokiem z dnia 22 maja 2003 r.
We wrześniu 2006 r. Nerkowska złożyła nowy wniosek do ZUS, twierdząc, że w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004 r. i związaniem się przez Polskę acquis communautaire (dorobek wspólnotowy), fakt zamieszkiwania przez nią w Niemczech nie może stanowić uzasadnienia odmowy wypłaty renty. ZUS ponownie odmówił wypłaty renty inwalidzkiej, do której je prawo uznano już wcześniej, uzasadniając, że wnioskodawczynie nie ma miejsca zamieszkania w Polsce.
Pani Nerkowska odwołała się od tej decyzji do sądu, podnosząc, że z uwagi na przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Unii, jej obecne miejsce zamieszkania nie może stanowić przeszkody dla wypłaty tego świadczenia.
Sąd Okręgowy w Koszalinie, rozpatrujący odwołanie Haliny Nerkowskiej, skierował do Trybunału Sprawiedliwości pytanie prejudycjalne[1] celem ustalenia czy art. 18, gwarantujący obywatelom Unii Europejskiej prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, stanowi przeszkodę w obowiązywaniu krajowej ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin[2] - w zakresie, w jakim uzależnia wypłatę świadczenia rentowego z tytułu niezdolności do pracy w związku z pobytem w miejscach odosobnienia od spełnienia warunku pobytu osoby uprawnionej na obszarze Polski.
Opinia Rzecznika Generalnego
Rzecznik Generalny, Poiares Maduro, w swojej opinii[3] do niniejszej sprawy, przedstawionej dnia 28 lutego 2008 r., zaproponował wykładnię, iż prawo wspólnotowe stoi na przeszkodzie ustawodawstwu polskiemu, które uzależnia wypłatę renty inwalidzkiej od wymogu posiadania przez uprawnionego miejsca zamieszkania na terytorium kraju przez cały okres wypłaty renty. Ponadto, jego zdaniem odmienne traktowanie osób, które skorzystały ze swobody przemieszczania się i pobytu na terenie Unii Europejskiej od tych, które z tej swobody nie skorzystały jest niedopuszczalne ze względu na fakt, że obywatelstwo unijne stanowi podstawowy status obywateli państw członkowskich, z którym wiąże się wymieniona swoboda.
ZUS nie może zatem zawiesić wypłaty świadczeń obywatelom polskim mieszkającym za granicą. Zgodnie z motywem 19 opinii „uregulowanie krajowe wprowadza odmienne traktowanie obywateli polskich będących ofiarami deportacji, mających miejsce zamieszkania w Polsce i tych, którzy skorzystali ze swobody przemieszczania się i osiedlili się w innym kraju członkowskim. Stanowi ono tym samym ograniczenie swobód przyznanych przez art. 18 ust. 1 WE każdemu obywatelowi Unii”.[4]
Tytułem wyjaśnienia, należy dodać iż, zgodnie z opinią, poza sporem pozostaje to, że świadczenia socjalne, takie jak renta z tytułu niezdolności do pracy wskutek pobytu w miejscu odosobnienia, nie są objęte wspólnotowymi instrumentami koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, które co do zasady zabraniają narzucania uprawnionym jakichkolwiek wymogów związanych z miejscem zamieszkania. W szczególności, rozporządzenie (EWG) nr 1408/71 ustanawiające zasadę eksportu świadczeń zabezpieczenia społecznego wyraźnie wyklucza z zakresu swego stosowania „systemy świadczeń dla ofiar wojny lub jej skutków”.[5] Tymczasem świadczenie, którego dotyczy niniejsza sprawa, uznane musi zostać za świadczenie dla ofiar skutków wojny w świetle jego celu i warunków jego przyznania, gdyż ma ono na celu zadośćuczynienie cierpieniom doznanym w czasie deportacji - ma zatem charakter odszkodowawczy.[6]
Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości
Trybunał Sprawiedliwości poszedł za rozstrzygnięciem proponowanym przez Rzecznika Generalnego, kwestionując polskie przepisy pozwalające ZUS na zawieszanie wypłat renty inwalidzkiej polakom mieszkającym za granicą. Rozpatrując jedyne pytanie prejudycjalne, Trybunał nawiązał do wyroku Tas-Hagen i Tas[7], w którym podkreślił, iż zgodnie z art. 17 ust. 1 TWE, każda osoba mająca przynależność państwa członkowskiego ma status obywatela Unii Europejskiej. Ponadto, art. 17 ust. 2 TWE łączy ze statusem obywatela unijnego prawa i obowiązki przewidziane w TWE, wśród których figurują te określone w art. 18 ust. 1 TWE.
Halina Nerkowska cieszy się statusem obywatela unijnego na podstawie artykułu 17 ust. 1 TWE, a na podstawie ust. 2 tego artykułu może powoływać się na prawa przewidziane w art. 18 ust. 1 TWE czyli na prawo do swobodnego przemieszczania się i prawo pobytu na terytorium państw członkowskich.
Osiedlając się w Niemczech, H. Nerkowska skorzystała z prawa przyznanego przez art. 18 ust. 1 TWE, a odmowa wypłaty renty inwalidzkiej przyznanej wynika tylko i wyłącznie z faktu osiedlenia się przez uprawnioną w Niemczech.
Co do zakresu przedmiotowego art. 18 ust. 1 TWE, Trybunał potwierdził, iż świadczenie w postaci renty inwalidzkiej należy do kompetencji państw członkowskich[8]. Jednakże, państwa członkowskie powinny realizować tę kompetencję z poszanowaniem prawa wspólnotowego, a w szczególności swobody przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich.[9] Wymóg posiadania miejsca zamieszkania przez cały czas wypłaty renty inwalidzkiej nie jest zatem proporcjonalny.
Mimo, iż Trybunał przyznał, iż renta może być wypłacana pod pewnymi warunkami, takimi jak istnienie więzi między polskim społeczeństwem a uprawnionym do świadczenia oraz możliwość sprawdzenia, czy w dalszym ciągu spełnia on wymogi przyznania renty, to jednak orzekł, że wymóg posiadania miejsca zamieszkania na terytorium kraju przewidziany w polskiej ustawie jest nieproporcjonalny do zamierzonego celu.
Zdaniem Trybunału, okoliczność posiadania obywatelstwa państwa członkowskiego, które przyznaje dane świadczenie oraz przebywanie w tym państwie przez ponad dwadzieścia lat, może wystarczyć dla stwierdzenia więzi między tym państwem a osobą uprawnioną do renty inwalidzkiej. Ponadto Trybunał podkreślił, iż uprawniona wcale nie musi mieszkać w Polsce, aby ZUS był pewien, że w dalszym ciągu spełnia on wymogi przyznania renty inwalidzkiej. Ten cel może zostać osiągnięty innymi środkami, które przy mniejszej dolegliwości są również skuteczne.
Trybunał podkreślił również, iż "uregulowanie polskie, które stawia w gorszej sytuacji niektórych obywateli tego kraju z tego tylko powodu, że skorzystali oni ze swobody przemieszczania się i pobytu w innym państwie członkowskim, stanowi ograniczenie swobód gwarantowanych (...) każdemu obywatelowi UE."
KOMENTARZ
Koncepcja obywatelstwa unijnego
Obywatelstwo Unii Europejskiej pojawiło się wraz z powołaniem w Traktacie z Maastricht samej Unii. Podstawowe regulacje znalazły się w art. 17–22 TWE.[10] Art. 17 ust. 1 TWE, precyzuje, że obywatelstwo UE uzupełnia obywatelstwo państwa członkowskiego, ale nie zastępuje go.[11]
Obywatelstwo UE wymyka się klasycznym regułom znanym w państwach członkowskich. Tworzy specyficzny rodzaj więzi. Wskazuje się tu przede wszystkim na zależny charakter tej konstrukcji, znacznie węższy, w porównaniu z obywatelstwem państwa, katalog praw oraz praktycznie nie występujące obowiązki, jakie ciążyłyby na obywatelu UE z tytułu jego statusu. Dodatkowo, w przypadku obywatelstwa UE nie zachodzi ten szczególny związek oparty na szerokim, rzeczywistym i emocjonalnie zakorzenionym zobowiązaniu jednostki i suwerena, który jest tak charakterystyczny dla obywatelstwa krajowego.[12]
Katalog praw obywatela UE zawiera prawo m.in. do przemieszczania się i przebywania na terytorium innego państwa członkowskiego (art. 18 ust. 1 TWE)
Pojawienie się obywatelstwa UE w traktacie dało początek ewolucji dotychczasowego orzecznictwa ETS[13], które następnie wywarło wpływ na prawodawstwo wtórne. Do roku 1992, kwestie przemieszczania się były ściśle wiązane z aktywnością ekonomiczną, bądź też z wymogiem posiadania wystarczających środków na utrzymanie.
Pod wpływem orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości prawodawca unijny sukcesywnie urzeczywistniał prawa wynikające z art. 18 TWE. Z systemu prawa UE wycofywano te dyrektywy, które prawo do swobodnego przemieszczania się jednostki łączyły z jego celem i jej statusem ekonomicznym.
Aktualnie (szczególnie w reżimie dyrektywy 38/2004) prawo UE zakłada, że przemieszczanie się i pobyt jednostki stanowią podstawowe i indywidualne prawo obywatela UE. Dodatkowo obywatelstwo UE „powinno stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich w przypadku, gdy korzystają ze swobodnego przemieszczania się i pobytu” (preambuła pkt 3). W tym sensie preambuła stanowi próbę odzwierciedlenia stanowiska Trybunału Sprawiedliwości ze sprawy Baumbast[14], w którym Trybunał Sprawiedliwości uznał prawo do przemieszczania się za prawo obywatela UE. W tezie wyroku Trybunału wypowiedział się także co do skutku bezpośredniego art. 18 ust. 1 TWE. Oznacza to, że obywatel może się powołać na art. 18 ust. 1 TWE w postępowaniu przed organami państw członkowskich (por. dalszy punkt glosy). Jest to kontekst rozwoju prawa wspólnotowego, który zaznacza się w coraz większym stopniu.
Tak więc obywatelstwo UE ewoluowało od fasadowej formy, zapowiadającej pewien kierunek zmian procesów integracyjnych, poprzez jego „ekonomizację”, aż do etapu wywodzenia z obywatelstwa konkretnych praw politycznych.
Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej
W analizie orzeczenia w sprawie Nerkowskiej należy zwrócić uwagę na art. 6 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej[15] (dalej: TUE). Artykuł ten odwołuje się do aktu prawnego powstałego poza strukturami unijnymi, a mianowicie do Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Tym samym, TUE nakazuje poszanowanie praw podstawowych zawartych w Konwencji. Ponadto, Unia Europejska posiada własny akt prawny zawierający katalog fundamentalnych praw i wartości, które mają być przestrzegane w całej Unii. Jest to Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej uchwalona 7 grudnia 2000 r. Karta, gruntując znaczenie Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w unijnym porządku prawnym, zbiera „wspólną część podstawowych praw obywatelskich, które w tej czy innej formie są wpisane do konstytucji i innych aktów prawnych państw członkowskich UE, aby stworzyć spójny zestaw norm dla tworzenia przyszłego prawa Unii”.[16] Karta nie jest jeszcze aktem prawnie wiążącym, dopiero w przyszłości ma stać się wyznacznikiem dla interpretacji prawa unijnego.
Oba akty są istotne z punktu widzenia omawianego orzeczenia, ponieważ każdy z nich dotyczy swobody traktatowej, która została naruszona przez przepisy polskie, a mianowicie art. 2 Protokołu nr 4 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności przewiduje prawo do swobodnego poruszania się[17], a art. 45 Karty Praw Podstawowych dotyczy swobody przemieszczania się i pobytu[18].
Prawo do swobodnego przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania jest zatem przewidziane nie tylko bezpośrednio w prawie unijnym, ale także w innych instrumentach prawa międzynarodowego respektowanych przez Unię Europejską. Wprawdzie Trybunał w swym orzeczeniu nie odwołuje się bezpośrednio do wskazanych instrumentów prawnych, to jednak stwierdza, iż ograniczenie niniejszej swobody musi być proporcjonalne do celu realizowanego przez prawo krajowe.[19] W tym konkretnym przypadku, wymóg posiadania miejsca zamieszkania na terytorium kraju przewidziany w polskim prawie jest nieproporcjonalny, bowiem wykracza on poza to, co jest konieczne do zapewnienia więzi między społeczeństwem polskim a uprawnioną do renty.
Swobodny przepływ osób a świadczenia socjalne (inwalidzkie)[20]
Jak podkreśla A. Bodnar, obywatelstwo UE wpływa w sposób istotny na eliminację z prawa wewnętrznego państw członkowskich przepisów, które dyskryminują w korzystaniu z uprawnień socjalnych tych obywateli, którzy skorzystali z prawa do swobodnego przemieszczania się.[21]
Trybunał Sprawiedliwości, w sprawach Morgan i Bucher uznał, że przepisy prawa niemieckiego ograniczające prawo do dotacji na nauczanie dla studentów korzystających ze swobody przemieszczania się są niezgodne z prawem wspólnotowym.[22] Zgodnie z prawem niemieckim, uzyskanie dotacji na pokrycie kosztów nauki było możliwe tylko w sytuacji, kiedy podjęte studia czy nauka zawodu stanowiła kontynuację wcześniejszych, trwających co najmniej jeden rok, studiów na niemieckiej uczelni. Skarżący w tych sprawach powrócili do Niemiec, po nauce na uczelniach w innych państwach członkowskich. Brak kontynuacji nauki w Niemczech był podstawą odmowy przyznania dotacji. Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że tak skonstruowane przepisy mają skutek w postaci „odstraszania” obywateli UE od korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu. W innej sprawie, Trybunał uznał z kolei, że przepisy podatkowe dotyczące możliwości odliczenia od podatku wydatków poniesionych na nauczanie w szkołach prywatnych powinny odnosić się nie tylko do wydatków na nauczanie w szkołach niemieckich, ale także w zagranicznych szkołach prywatnych.[23]
Na krótko przed skierowaniem przez Sąd Okręgowy w Koszalinie pytania prejudycjalnego, Trybunał luksemburski zajmował się podobną sprawą. W postępowaniu przed holenderskim sądem krajowym w sprawie K. Tas-Hagen, R. A. Tas przeciwko Raadskamer WUBO van de Pensioen- en Uitkeringsraad, która dotyczyła zasad przyznawania (i odmowy przyznania) przez państwo członkowskie, świadczenia na rzecz cywilnych ofiar wojennych. Świadczenie takie, wedle regulacji holenderskich, zastrzeżone było dla tej grupy swoich obywateli, którzy zamieszkiwali na terytorium Holandii w chwili złożenia wniosku. Pytanie sądu krajowego dotyczyło m.in. zgodności takich rozwiązań z art. 18 TWE.[24]
Artykuł 18 ust. 1 WE należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, zgodnie z którym to państwo członkowskie odmawia przyznania swojemu obywatelowi świadczenia na rzecz cywilnych ofiar wojennych z tego tylko powodu, że w chwili złożenia wniosku wnioskodawca nie zamieszkiwał na terytorium tego państwa członkowskiego, lecz na terytorium innego państwa członkowskiego.[25]
Podobnego problemu dotyczyło skierowane do Trybunału Sprawiedliwości pytanie prejudycjalne sądu w Stuttgardzie w sprawie C-221/07 Zabłocka Weyhermüller przeciwko Krajowi Badenia Wittenberga.[26]
K. Zablocka-Weyhermüller, obywatelka polska, wstąpiła w związek małżeński z M. Weyhermüllerem w 2002 r. Jej mąż był od wielu lat uznany za inwalidę wojennego o wysokim stopniu niepełnosprawności i otrzymywał rentę inwalidzką. Gdy w kwietniu 2004 roku zmarł - K. Zablocka-Weyhermüller wystąpiła z wnioskiem o przyznanie jej – jako wdowie po ofierze działań wojennych – renty dla pozostałych przy życiu członków rodziny uprawnionego w pełnej wysokości, na podstawie niemieckich przepisów. We wniosku tym skarżąca wskazała m.in. planowaną przeprowadzkę do Polski. Organ właściwy do spraw świadczeń na rzecz beneficjentów zamieszkujących za granicą uwzględnił jej żądanie i przyznał rentę wdowią, zaniżając jednaj jej wysokość.[27] K. Zablocka-Weyhermüller wniosła o odpowiednie podwyższenie stawki świadczenia, powołując się na fakt dużo wyższej renty pobieranej przez zmarłego męża. Wniosek ten został oddalony. Rozpatrujący odwołanie sąd krajowy przyznał skarżącej świadczenie częściowe podwyższone o wysokość renty podstawowej z mocą wsteczną od dnia, kiedy rozpoczęto wypłacanie renty. Jednak w toku postępowania sąd krajowy powziął wątpliwości dotyczące wykładni art. 18 ust. 1 TWE.[28]
Ostatecznie, w sentencji wyroku, Trybunał wypowiedział się, że wykładni art. 18 ust. 1 TWE należy dokonać w ten sposób, że stanowi on przeszkodę dla ustawodawstwa państwa członkowskiego, na podstawie którego państwo to odmawia wypłaty świadczeń przyznawanych pozostałym przy życiu małżonkom ofiar działań wojennych z tego tylko powodu, że zamieszkują oni na terytorium określonych państw członkowskich.
Zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową (art. 12 TWE) stanowi zatem integralny element instytucji obywatelstwa UE.[29] Jak pokazuje jednak praktyka w zakresie realizacji uprawnień do korzystania z świadczeń społecznych w przypadku cywilnych ofiar wojny (jak np. pani Nerkowska) dochodzi do częstych naruszeń ww. zasady.
Generalnie, Trybunał luksemburski, w sprawach, w których obywatele UE ubiegają się o świadczenia socjalne, konsekwentnie eliminuje przepisy dyskryminujące, tj. utrudniające czy też czyniące warunkowym dostęp do świadczeń socjalnych dla tych obywateli UE, którzy skorzystali z prawa do swobodnego przemieszczania się i przebywają na terytorium innych państw członkowskich.[30]
Zasada niedyskryminacji i prawo do przemieszczania się
Halina Nerkowska, jak uznał ETS, padła ofiarą zakazanej w prawie UE dyskryminacji. Zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową dotyczy sytuacji, w których dana osoba skorzystała z uprawnienia do przemieszczania się na teren innego państwa członkowskiego UE. Definicją dyskryminacji, wpisującą się w interesującą nas sprawę, odnajdujemy w jednym z wyroków Trybunału: „ (…) dyskryminacja to stosowanie innych zasad w porównywalnych sytuacjach lub stosowanie tej samej zasady w sytuacjach różniących się od siebie”.[31]
Zasada niedyskryminacji koryguje i chroni przed dyskryminującymi regulacjami prawnymi, działaniami administracji, etc. [32] Trybunał Sprawiedliwości interpretuje tę zasadę bardzo szeroko, korelując ją z realizacją swobód rynku wewnętrznego oraz obywatelstwem Unii Europejskiej. Coraz wyraźniejsza jest bowiem tendencja do wiązania zasady niedyskryminacji z obywatelstwem UE, które ujmowane jest już nie tylko jako źródło praw politycznych, ale przede wszystkim praw ekonomicznych. Trybunał wywarł silne piętno na prawodawcach wspólnotowych, co manifestuje się absorpcją linii orzeczniczej do aktów prawa wtórnego.
Należy mieć na uwadze, że ogólna zasada niedyskryminacji, wynikająca z art. 12 TWE, jest uzupełniana, a raczej konkretyzowana, w szeregu innych przepisów TWE oraz prawa wtórnego. Mimo, że sam TWE nie wymienia zakazu dyskryminacji wśród praw obywateli UE, to powszechnie przyjmuje się, iż zakaz dyskryminacji z uwagi na obywatelstwo sformułowany w art. 12 TWE jest jednym z najważniejszych przepisów, na które obywatel UE może się powołać ze skutkiem bezpośrednim zarówno przed sądem krajowym, jak i organami Wspólnoty. Warto zaznaczyć, że jest to jeden z rozstrzygających punktów odniesienia dla Trybunał w orzecznictwie dotyczącym skutków prawnych wynikających z konstrukcji obywatelstwa UE.[33]
Ogólny zakaz dyskryminacji ze względu na narodowość zawarty w art. 12 TWE stosuje się niezależnie, w przypadku gdy TWE nie zawiera przepisów szczegółowych na temat dyskryminacji. Jeżeli takowe regulacje pojawiają się, to jako szczegółowe mają pierwszeństwo przed zasadą ogólną.[34] Trybunał bardzo często posługuje się stwierdzeniem, iż przyjęte przez państwo członkowskie środki stoją na przeszkodzie w realizacji reguł rynku wewnętrznego, a zatem - o ile nie są usprawiedliwione ważnym interesem publicznym - powinny zostać uchylone. Trybunał Sprawiedliwości traktuje naruszenia zasady równego traktowania jak najcięższe pogwałcenie prawa wspólnotowego, a w związku z tym nie wytacza tego argumentu, jeżeli nie jest to absolutnie konieczne. Można to potraktować jako realizację innej zasady wspólnotowej: proporcjonalności.[35]
Trybunał orzekł, że przepisy krajowe, które wprowadzają rozróżnienie ze względu na miejsce zamieszkiwania, odmawiając osobom zamieszkującym poza terenem danego kraju pewnych korzyści gwarantowanych osobom w nim zamieszkującym, są zazwyczaj krzywdzące dla obywateli innych państw członkowskich.[36] W komentowanym przypadku powstała sytuacja doprowadziła do dyskryminacji własnego obywatela w sytuacji transgranicznej, gdzie obywatel skorzystał ze swobody gwarantowanej traktatowo, wpadając tym samym w reżim prawa wspólnotowego. Warunek zamieszkiwania w danym państwie może bowiem spowodować dyskryminację ze względu na narodowość, nawet jeżeli dotyczy własnego obywatela.
Podsumowanie
Podsumowując należy uznać orzeczenie w sprawie Haliny Nerkowskiej za trafne. Wartości, których broni Trybunał Sprawiedliwości – ochrona obywatelstwa Unii oraz zakaz dyskryminacji – powinny być chronione w Unii Europejskiej.
Trybunał w wyroku podkreślił, że tego typu ograniczenia w korzystaniu ze świadczeń socjalnych ściśle związanych z osobą beneficjenta mogą zniechęcić go do korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu. W sytuacji, kiedy ustawa wymaga obywatelstwa polskiego oraz przeżycia ponad 20 lat w Polsce, dodatkowy wymóg polegający na stałym miejscu zamieszkania jest nieproporcjonalny do zakładanego celu ustawy.
Rację miała pani Nerkowska, wiążąc swoje prawa do korzystania z przysługującego jej świadczenia z prawem wyboru miejsca zamieszkania wynikającym z obywatelstwa Unii Europejskiej. Od 1 maja 2004, a więc od chwili przystąpienia Polski do UE, obywatele RP, stali się automatycznie obywatelami UE. W ten sposób stając się adresatami norm prawa UE, a w myśl art. 18 TWE każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Unii. Skorzystanie z tego podstawowego prawa wynikającego ze statusu obywatelstwa UE nie może być ograniczane przez prawodawstwo krajowe. Utrzymywanie takich ograniczeń (warunkowości prawa) uczyniłoby swobodę przemieszczania się osób w ramach UE iluzoryczną.
Wyrok Trybunału oznacza, oprócz nabycia prawa do renty przez panią Nerkowską, także (a może przede wszystkim) obowiązek przeprowadzenia zmian w ustawodawstwie polskim oraz ujęcia w polityce ZUS przepisów i zasad prawa europejskiego, m.in. w zakresie przyznawania (odmawiania) tego typu świadczeń socjalnych.
Katarzyna Gawlik
Komisja Europejska, Służba Prawna
Zespół ds. Jakości Prawodawstwa
Autorka zastrzega, że jej poglądy i opinie przedstawione w artykule są wyłącznie poglądami i opiniami własnymi.
Robert Grzeszczak
Adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego WPiA Uniwersytetu Warszawskiego
-------------------------------------------------------------
[1] Zawiadomienie z treścią pytania zostało opublikowane w DZ.U. UE C 20 z 27.1.2007, s. 14.
[2] Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 ze zm. wynikającymi z art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 24 grudnia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i powojennych.
[3] Opinia dostępna na stronie:
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:62006C0499:PL:NOT.
[4] Zob. więcej na temat swobody przemieszczania się w kontekście świadczeń dla ofiar wojny: www.hfhrpol.waw.pl/precedens/pl/media-o-nas/gazeta-prawna-niedyskryminacja-i-wolnosc-przemieszczani.html
[5] Artykuł 4 ust. 4 rozporządzenia Rady nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem Rady (WE) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r. (Dz.U. L 28, str. 1).
[6] Z takim samym uzasadnieniem powodującym wykluczenie kwalifikacji jako świadczenia zabezpieczenia społecznego: świadczenia na rzecz jeńców wojennych zob. wyroki: z dnia 6 lipca 1978 r. w sprawie 9/78 Directeur régional de la Sécurité sociale de Nancy, Rec. str. 1661; z dnia 16 września 2004 r. w sprawie C‑386/02 Baldinger, Zb.Orz. str. I‑8411; wojskowe renty inwalidzkie zob. wyrok z dnia 31 maja 1979 r. w sprawie 207/78 Even i ONPTS, Rec. str. 2019; świadczenia przewidziane przez ustawodawstwo mające na celu złagodzenie niektórych skutków zdarzeń związanych z reżimem narodowosocjalistycznym i drugą wojną światową zob. wyroki: z dnia 31 marca 1977 r. w sprawie 79/76 Fossi, Rec. str. 667 oraz z dnia 22 lutego 1979 r. w sprawie 144/78 Tinelli, Rec. str. 757.
[7] Wyrok z dnia 26 października 2006 r. w sprawie C‑192/05, b.Orz. s. I‑10451, pkt 18.
[8] Tas-Hagen i Tas, pkt 21.
[9] Tas-Hagen i Tas, pkt 22, a także wyroki w sprawach C 209/03, Bidar, pkt 33 i C 403/03, Schempp, pkt 17 i 18.
[10] Na temat obywatelstwa UE por. m.in.: B. Mielnik, Obywatelstwo Unii Europejskiej, Wrocław 2000; A. Cieleń, A. Szymański, Obywatelstwo Unii Europejskiej, Warszawa 2004; S. Konopacki, Obywatelstwo europejskie w kontekście członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Łódź 2005; J. Shaw, The transformation of citizenship in the European Union: electoral rights and the restructuring of political space, Cambridge 2007.
[11] Szerzej na temat federalizacji UE por. m.in. F. W. Scharpf, Optionen des Föderalismus in Deutschland und Europa, Frankfurt-New York 1994; V. Wringht (eds.), Federalising Europe, Oxford 1996; I. Pernice (Hrsg.), Der Vertrag von Lisabon: Reform der Europäischen Union ohne Verfassung? Walter Hallstein Institut für Europäisches Verfassungsrecht, Berlin 2007; J. Weiler, Federalism without Constitutionalism: Europe’s Sonderweg [w:] K. Nicolaidis, R. Howse (eds.), The Federal Vision. Legitimacy and Levels of Governance in the United States and the European Union, Oxford University Press 2001
[12] A. Gubrynowicz, Obywatelstwo Unii Europejskiej – stan obecny i perspektywy, Zeszyty Ośrodka Dokumentacji i Informacji Europejskiej, Kancelaria Sejmu, Warszawa 6/2008, s. 8 i cyt. tam S. Kadelbach: Union Citizenship, Jean Monet Working Paper 2003, no. 9, Max Plank Institute for Comparative Public Law and International Law, s. 15–18.
[13] Orzeczenie C-85/96 Martinez Sala zapoczątkowało nowe ujęcie swobody przemieszczania się. ETS wyraźnie rozdzielił kwestię nabywania praw od ekonomicznego charakteru podejmowanej działalności, przyznając podstawowe znaczenie dla wywodzenia praw z faktu posiadania obywatelstwa UE.
[14] C-413/99: Baumbast and R v Secretary of State for the Home Department, ECR 2002, s. I-07091, por. A. Gubrynowicz, op. cit., s. 8 i n.
[15] Art. 6 ust. 2 stanowi: ‘Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności...’.
[16] Deklaracja Rady Europejskiej w Kolonii, 1999 r..
[17] W szczególności ustęp 2 tego artykułu stanowi, iż ‘każdy może swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny. Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia lub moralności, lub ochronę praw i wolności innych osób.’
[18] Ustęp 1 stanowi, iż „każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich”.
[19] Motyw 40 i następne omawianego wyroku.
[20] Interesująca glosa w zakresie obywatelstwa UE i prawa do świadczeń socjalnych patrz S. Majkowska-Szulc, Obywatelstwo UE a dostęp do świadczeń socjalnych - glosa do postanowienia Sądu Okręgowego w Koszalinie z 13.11.2006 r. (IV U 1660/06), Europejski Przegląd Sądowy 6/2007, ss. 53-58 oraz tenże [w:] Orzecznictwo w systemie prawa - Tomasz Bąkowski, Krzysztof Grajewski, Jarosław Warylewski (red.), Gdańsk 2007, s. 34 i n.
[21] A. Bodnar, Obywatelstwo Unii Europejskiej a ochrona praw podstawowych obywateli państw członkowskich [w:] Zeszyty Ośrodka Informacji i Dokumentacji Europejskiej, Kancelaria Sejmu RP, nr 9/2008, s. 82.
[22] Połączone sprawy C-1/06: Rhiannon Morgan v Bezirksregierung Köln oraz C-2/06 Iris Bucher v Landrat des Kreises Düren, wyrok z 23 października 2007 r.
[23] Sprawa C-76/05: Schwarz i Gootjes Schwarz v Finanzamt Bergisch Gladbach, także sprawa C-318/05 Komisja Europejska v Republice Federalnej Niemiec.
[24] Szerzej por. K. Ślebzak, W. Wróbel (red.), Studia i analizy Sądu Najwyższego, tom II, Warszawa 2008
[25] http://www.infor.pl/dzienniki-unii-europejskiej,seria-C,rok,2006,nr,326.html
[26] Wyrok TSWE z 4.12.2008 r. w sprawie C-221/07 Krystyna Zablocka-Weyhermüller przeciwko Land Baden Württemberg.
[27] Zaniżenie to oparto na regulacji krajowej (Rozporządzenie w sprawie świadczeń socjalnych na rzecz ofiar działań wojennych zamieszkujących za granicą (Auslandsversorgungsverordnung) z 30.6.1990 r). zgodnie z z brzmieniem § 1: „Świadczenie częściowe, o którym mowa w § 64e BVG, jest przyznawane obywatelom niemieckim oraz osobom pochodzenia niemieckiego zamieszkującym lub mającym miejsce stałego pobytu na terytorium Albanii, Bułgarii, Estonii, Węgier, Łotwy, Litwy, Polski, Rumunii, Rosji, Słowacji, Słowenii, Republiki Czeskiej i w innych państwach leżących na terytorium byłej Jugosławii i byłego Związku Radzieckiego”. Zgodnie z § 2 rozporządzenia - obniżona stawka wynosi 60%.
[28] Sprawa omówiona na www.monitorprawapracy.pl/index.php?mod=m_artykuly&cid=116&id=731
[29] A. Bodnar, Niedyskryminacja i wolność przemieszczania się [w:] Gazeta Prawna 28.08.2007.
[30] A. Bodnar, op. cit., s. 91 – 92.
[31] Orzeczenie Trybunału z dnia 27 października 1998. Margaret Boyle i inni przeciwko Equal Opportunities Commission, orzeczenie C-411/96. Raporty Europejskiego Trybunału 1998 strona I-06401. (Prawo kobiety w ciąży do zwolnienia lekarskiego, zwolnienia rocznego i do nabywania praw emerytalnych). Por. również orzeczenie C-279/93 Schumacker [1995] ECR I-225, ustęp 30.
[32] Por. na ten temat W. Czapliński, Zasada niedyskryminacji/równego traktowania w prawie wspólnotowym, tekst na http://www.korporacje.com/index.php/W%C5%82adys%C5%82aw-Czapli%C5%84ski-Zasada-niedyskryminacji/r%C3%B3wnego-traktowania-w-prawie-wsp%C3%B3lnotowym.html
[33] Por. m.in. sprawy C-85/96: María Martínez Sala v Freistaat Bayern, ECR 1998, s. I-02691; C-184/99: Grzelczyk v Centre public d’aide sociale d’Ottignies-Louvain-la-Neuve, ECR 2001, s. I-6193.
[34] Orzeczenie Trybunału z dnia 29 lutego 1996. Sofia Skanavi i Konstantin Chryssanthakopoulos. Sprawa C-193/94, Raporty Trybunału Europejskiego 1996, strona I-00929.
[35] Za W. Czapliński, Zasada …, op. cit., s. 1 i n.
[36] Por. orzeczenie C- 279/93 Schumacker [1995] ECR I-225, ustęp 30).
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
